Segadores en Castela (I)

21 de abril de 1893

Xosé non acouga esta tarde. Prepara o forno para cocer ao día seguinte. Coa vasoira de xesta limpa a borralla do interior. Recolle a cinza da fornela, que deposita nun balde. Esta fornela temos que amañala. Falarei con Manuel de Martiz para cambiar a pedra que regañou. O forno ten que estar sempre en boas condicións. ¿De que nos serve o gran se o forno está estragado?

Non ten queixa do tempo soleado de primavera que lle permitiu sementar algunhas patacas na Paná de Arriba. En fin, non hai como as castañas, pero as patacas tamén fan apaño. Hai quen non sementa nin un ferrado de patacas. Din que nada mais apañalas do rego apodrentan deseguido. Eu sementeinas o ano pasado e gardeinas na pataqueira, ben tapadas para que non as estragase a luz e servímonos delas até hai pouco. E saben ben as patacas cocidas con leite. Tamén de compango. Que boas están cos torrezos frixidos na tixola ou nas brasas da lareira.

As cavilacións de Xosé pasan das patacas ás castañas e logo ao pan das sementeiras que medra na Seara do Trigo. E o maxín fica na casa que habita coa familia: Paca e os dous nenos. Dous nenos e outro que vén de camiño. Casimiro, o maiorazo, andará agora por Campa Cernadas de volta coas vacas de pacer nos Rebolos e nas Grobiñas. ¡Ai, os Rebolos! Pensa nos Rebolos e recorda por veces o que pagou hai pouco por ese predio xunto coa leira da Agra das Panás: 360 pesetas entre as dúas.

Paca baixou á Cortiña por un feixe de verzas. Tamén vai o Neno con ela. Verzas para o caldo de mañá e mais para cocerlle á cocha de cría. Esta cocha vai parir un día destes. Boa encaldada hai que darlle. Cocerlle o caldeiro con verzas e farelo. Queira deus que traia polo menos cinco ranchiños. Pan e carne que non falten. ¡Uf! E a casa. Xosé pensa nos cartos que aínda debe da compra da casa e da Cortiña desde hai nove anos: 300 pesetas máis outras 100 de hipoteca, que teño que ir pagando. O Casimiro xa se entende ben cos animais, sabe coidalos. Manuel é moi pequeno, catro anos para o mes de San Xoán. Axiña vai ser quen de alindar e de chamar as vacas. O Manuel non acouga. Estará agora amolando súa nai na Cortiña. Desde que anda non para, vai ser viaxeiro. E logo virá o terceiro ou a terceira. Será mellor que sexa home. As fillas dan gastos. Hai que buscarlles home e non van ir coas mans limpas, maldito dote. Unha ruína para as casas. Neste momento, Xosé lembra súa irmá María, catro anos máis nova que el. Casou con Xosé de Mofín pouco despois de morrer o papá. Levou catrocentos reais e a mellor das tres vacas da casa. Lola, a nena, asemade, non deu ningún gasto, ben noviña marchou servir. Os homes van polo mundo e xa está. As mulleres tamén poden ir de criadas, pero mellor é casar por aquí cun mozo que teña algunha facenda.

Polo camiño que baixa séntese ao lonxe o son dunha choca que Xosé recoñece. Casimiro, aguillada en man, vén detrás de dúas vacas que, con mansedume e parsimonia, se encamiñan á corte. Mais, de súpeto, o Neno emprende carreira cara seu pai e coa mirada espreitante comunícalle algo que entende é transcendente:

—Papá, díxome o señor Paco de Val que na Cartería hai unha carta para vostede.

Xosé, ansioso por coñecer o contido desa carta, encárgalle ao fillo que vaia con presteza na súa procura.

—Deixa as vacas. Xa me fago cargo delas. Vai a Val por esa carta que levo agardando desde hai tempo. Anda, non te deteñas, que se bota a noite.

O neno Casimiro, dócil e interesado el tamén polo contido da carta, emprende ás carreiras cara a Val. Costa a baixo, o seu corpo non demora. Mais, chegado a Ilarín, ao internarse na fraga pola congostra do Pontigo, vélase de medo. Mira a ambos lados temeroso da presenza de seres misteriosos e tamén das ánimas dos defuntos. Aínda está moi presente a tardiña en que acompañou o cura don Antonio co Viático para a señora María do Furoco.

Por ese mesmo carreiro baixaba o cura coa vestidura branca de mangas curtas por enriba da sotana negra. Don Antonio non levantaba a vista do camiño mirando sempre para abaixo e coa face engurrada como borboriñando palabras en latín. Levaba a caixiña de prata cuberta cun pano branco con figuras collida coas dúas mans como se tiver medo de perdela. Era no solpor. Eu ía tocando a campaíña e Vicente da Abraira levaba a candea acesa con moito coidado dentro do fanal de cristal para que non se apagase. Vicente tamén levaba na outra man o bonete de don Antonio porque nos dicía o cura que co Viático non pode poñer o bonete na cabeza e que lle termase del até o regreso. Ao chegarmos aos Valados, estaban alí apañando nabos Manuel de Ruán e a súa muller e axeonlláronse cando nos acercamos e parecía que rezaban. Mellor dito, quen se axeonllou foi a muller, el fincou un xeonllo no chan e na outra perna pregada descansou os brazos coa pucha na man. Claro, eu non paraba de facer soar a campaíña polo camiño. O certo é que don Antonio dixérame que só tiña que tocala cando batésemos con xente cerca, pero eu gustaba daquel son metálico polo medio dos campos. E logo, a imaxe da señora María prostrada no leito con aquela cara inmóbil, toda ela enorme boca desdentada aberta esforzándose en soprar con insistencia, na que o cura depositou a Forma e despois fixo cruces co matapiollos aceitoso.

Xa pasou o medo. Agora entre as leiras que se abren en chegando ás primeiras casas xa non hai sombras. Ladran os cans e o eco esténdese polo val. Sombras non hai, pero ese can si. Ese can do Xastre que regaña os dentes dáme moito medo. Mágoa da aguillada que teño para alindar as vacas. Irei por abaixo aínda que arrodee e molle os pés ao atravesar a presa.

Chegou á Cartería. Alí está Afonso sentado diante da lareira, de costas á porta de entrada. Está tostando unhas patacas na prancha de ferro sobre o lume da lareira. Claro, non é tempo de cerrotes. Afonso come os paraugas de sapo. Non vin outro que os comese. Un día de outono que fun coas vacas polos Cómaros, levei para a casa tres cerrotes. Eran ben fermosos así branquiños co sombreiro tan grande e o anel. Deixeinos na mesa da cociña e miña nai, moi anoxada contra min, así que os viu, aterrecida, arrebolounos pola fiestra ao camiño. ¡Casimiro, non quero que collas estas cousas do demo! ¿Entendido? Sentín dicir algunha vez que Afonso de Val tiña trato co Demo na Carantoña e que alí de noite facía ensalmos con el. De certo, nunca vin a Afonso na igrexa. Din que rezaba na Carantoña. O caso é que cando chegaba o tempo de gadañar os prados, o señor Indalecio de Miguelín preguntáballe cando viña o sol para curar a herba e Afonso sempre atinaba. E detrás de Miguelín xa gadañaban coa seguranza todos os demais veciños. 

—Ola, boa noite señor Afonso. Veño recoller unha carta que chegou para meu pai.

O carteiro ergueuse do tallo en que sentaba e dirixiuse a un pequeno chineiro encaixado nun recanto escuro da cociña. Do interior sacou un sobre que lle entregou ao neno.

—Toma. Para José Álvarez Bolaño, teu pai. Vén de moi lonxe. De Ávila. ¿Sabes onde queda Ávila?

—Seillo ben. Queda alí onde vai segar meu pai e pensa ir este verán tamén. Alí a xente come pantrigo todos os días.

O carteiro volveu sentar a carón da lareira e proseguiu comendo os cachelos que aínda quedaban na tixola de ferro.

Carta desde Ávila

O neno Casimiro emprende camiño de regreso co sobre ben suxeitado na man dereita. Cando chega a Penarrubia vai entrada a noite. Sentados no escano diante do lume, seus pais e Manuel afánanse en cadansúa cunca de leite con bullós. Á luz do candil, Xosé le devagar a carta.  

Xosé e Paca tenden cansos os corpos no xergón. Repousan coa noite pecha. Antes de ficaren durmidos, senten ruídos de zocos ferrados sobre as pedras do camiño, que se interrompen momentaneamente no treito da esterqueira diante da casa e se prolongan cara arriba. Aí vai meu cuñado José de Mofín desde a Fontenova. Mofín traballa ben a madeira. Si e si. Tería que encargarlle a cancela para os Rebolos. O outro día entraron ovellas e estragaron o pan. Poñendo a cancela xa está. Cando volva da sega, encargareille esa cancela…

Xosé Álvarez Bolaño tarda en conciliar o sono. Está aí a sega en Castela. Veñen días de esgotamento co fouciño na man xuntando o abrente coa noite. Tiña dezaseis anos, aínda adolescente, Xosé enrolouse nas cuadrillas de segadores e, desde aquela, todos os veráns menos os tres anos de quinto servindo ao Rei. Non esquece aquel afastado verán de 1873 en que, sen permiso paterno, marchou a Castela como atador. Naquela temperá idade fogueouse nas inmensas sementeiras e curtiuse para toda a vida.

As sombras da noite van percorrendo o val guiadas polo canto agudo e magoante da curuxa que, desde as cortiñas, penetra pola fiestra. Noutro xergón no mesmo cuarto, dormen apracibelmente Casimiro e Manuel.

A cuadrilla de Xosé intégrana catro fouces, dous mediofouces, dous atadores e un rapaz. En total, nove. Xosé é o maioral. Selecciona as persoas da freguesía máis resistentes e rápidas co fouciño e enrola consigo os mellores segadores. Á idade de 20 anos, xa era mediofouce. Aos 23, despois do servizo militar, converteuse en fouce e pouco despois xa era trasmaioral. Desde o verán de 1883 é maioral. Mais, Xosé non se estreou como segador en Castela, claro que non. Desde os catorce, segaba nas searas de Penarrubia facendo o traballo que seu pai non podía realizar por segar pan alleo.

Fouces:                Xosé Álvarez Bolaño, Costureiro de Penarrubia. 36 anos. Maioral.

                               Vicente Abrairas, Abraira de Penarrubia. 38 anos. Trasmaioral.

                               Anxo Caldeiro, Furoco de Val. 40 anos. O das tres.

                               Manuel Fernández, de Castrolanzán. 35 anos. O das catro.

Mediofouces:   Vicente López, de Papín. 26 anos. O das cinco.

                               Manuel Cordeiro, Azoreira de Furís. 42 anos. O das seis.

Atadores:           Dositeo Sánchez. Teixeira de Abaixo. 16 anos. Pequeno.

                               Indalecio González, Miguelín. 17 anos. Pequeno.

Rapaz:                  Pepín Corbeira, Camporredondo. 14 anos. Rapaz.

Xosé cabila. Non prende no sono. Queda pouco para deixar todo arranxado antes de marchar a Castela: avisar os membros da cuadrilla para que teñan todo preparado para a viaxe, solicitar no concello a certificación das cédulas persoais de cada un deles. ¡Malditas cédulas persoais, esíxenas para todo e o que hai que pagar por elas! E, ante todo, deixar amañados os traballos da casa antes de partir. As patacas quedan sementadas e parece que van medrando con xeito. Entre Paca e o neno vanse amañar para cavalas e acolalas cando sexa o tempo. Agora, dentro de pouco, xa vén a sega da herba antes de saírmos…