Segadores a Castela (3)

De Laxosa a terras de Ávila. 21-22 de maio de 1893

Na estación de Laxosa

Na estación de Laxosa vaise concentrando xente paso a paso. Son mozos cansos das longas andadas emprendidas desde as súas casas. Móvense devagar acompañándose do ruído que producen os zocos no chan e, cando chegan á estación, deixan caer as fardelas que traían ao lombo. Os maiorais non paran, preguntan aos empregados do ferrocarril, entran e saen do pequeno edificio das oficinas, informan os compañeiros. Os demais segadores séntanse no chan, nos poucos bancos que hai, nas carretas das mercadorías.

Diante do pequeno edificio que serve de oficina de despacho de billetes é onde máis persoas se arremuíñan. Máis lonxe, sitúanse comerciantes e tratantes de gando que atenden xatos, vacas e cabritos para cargar nos vagóns de mercadorías e de animais. Tamén hai espectadores curiosos que se compracen na chegada dos viaxeiros e, sobre todo, en contemplar a colosal locomotora e os vagóns arrastrándose polo camiño de ferro. En Laxosa converxen o rural e o mercantil. O vagaroso e silandeiro, apegado á terra, conflúe co veloz e estrondoso que, bufando con furia, arrastra humanos, obxectos e animais compartindo destinos semellantes. Alí, en primeira fila da plataforma, espreita a cuadrilla dos nove segadores. Eles e os demais son fillos do traballo. Visten pobremente; uns calzan pesados zocos, outros lixeiras alpargatas de esparto, mais, no ambiente domina a ledicia. Malia o cansazo, hai mozos que cantan e bailan ao son dunha gaita ou dun clarinete, xesticulan, rin e barullan. As botas pasan de uns a outros, as miradas diríxense ao ceo, as mans apertan con fruición o pelello que se orienta para dirixir o viño caendo nas bocas ávidas. Os maiores, deitados no chan, descansan coa cabeza apoiada no zurrón. Hai quen exhala tabaco nauseabundo cuxo olor se propaga entre a concorrencia.

O Vello do Reguengo

Entre uns e outros, apoiado nun rudo caxato, deambula con inseguridade o Vello do Reguengo co saco ao lombo. Cabelo branco en guedellas desamañadas que colgan baixo a pucha descolorida, venerábeis barbas tamén brancas deixan entrever as fazulas vermellas e conxestionadas deste pobre mendicante que, con ollar canso e fixo en cada un dos presentes, tende a man trémula borboriñando solicitudes de esmola

—Tede dó deste pobre que non ten quen lle valla. O Vello do Reguengo non é tan vello como parece. Andará polos cincuenta anos. No Reguengo de Rañadoiro, o seu lugar de nacemento, chámanlle Tomás, Tomás de Foncova. Fóra de aí, en todas partes é coñecido como O Vello do Reguengo porque, sendo mozo, deixou medrar as barbas que pronto tornaron grises e, desde hai moito, son brancas con vetas amarelas. Hai quen o viu subir camiños costentos a boa marcha sen alasar e mesmo saltar paredes co saco ao lombo con axilidade e sen vacilar. Tamén é certo que o peso do saco que sempre leva é unha carga moi livián. Nel non contén máis que un luxado gabán para protexerse da chuvieira e da vintumperie, un par de carpís de la e os poucos codelos de pan que lle sobran da comida anterior. O Vello do Reguengo non acapara esmolas. Mendiga para cada xornada. Cando consegue a ración necesaria para satisfacer a fame, non pide máis. O Vello do Reguengo cumpre o precepto evanxélico de vivir sen necesidade de sementar nin de segar como fan os paxariños do ceo.

Agardando o tren

A cuadrilla de segadores de Penarrubia congrégase arredor do Maioral diante do edifico das oficinas da Estación. É a primeira vez que viaxan en tren. Dositeo, Indalecio e Pepín endexamais viron tal maquinaria descomunal e fican inquedos perante a anunciada presenza de tamaño artefacto. Os adultos coincidiran ocasionalmente en campañas anteriores co espectáculo do ferrocarril cobregueando polas áridas e desoladas chairas de Castela. Alucaban desde os campos escrutando os viaxeiros de primeira clase apracibelmente sentados en cómodas butacas coas costas afundidas en suaves almofadóns mentres exhalaban o aromático fume dos habanos. Tamén espreitaban con deleite os departamentos de mulleres nos que, en fugaces lances, albiscaban corpiños axustados, amplos sombreiros encaixados nas cabezas adornados con plumas, flores, gasas e tules, cabelos en bucles e amplas e amidonadas cofias cinxindo facianas macilentas.

Pouco falta para que as agullas do reloxo da estación marquen as dúas e media, hora da chegada do tren mixto. Pepín non deixa de mirar este reloxo de dúas esferas brancas encaixadas nun móbel metálico en forma de cuña pintado de verde que pendura na parede do edificio. Pepín non entende os reloxos. Nin este tan grande nin os pequenos como o que leva o Maioral no peto do chaleco colgado dunha cadea para non perdelo. Por iso, como desexa saber canto falta para a hora, diríxese a Indalecio mentres prosegue atento coa mirada concentrada na esfera branca que lle queda do seu lado

—¡Ai, oh! Mira, Indalecio. ¿Falta moito para que veña o tren?

—Xa ves, o reloxo marca as dúas menos cuarto. Falta pouco, faltan tres cuartos de hora, que son corenta e cinco minutos. Falta pouco. —e como constata que Pepín non sabe ler as horas— mira, agora a agulla pequena está a carón deses dous paus xuntos. Isto quere dicir que van ser as dúas. E fíxate na agulla grande que está enriba do pau ese e mais de dous paus cruzados. Esta agulla grande di que faltan quince minutos para as dúas. Pois cando a agulla grande se poña aquí abaixo, —indica co dedo estendido cara o reloxo— chegará o tren.

—¿E por que non escriben os números como números e non como paus, como paus dereitos e cruzados?

—Non che sei. —Respondeu Indalecio. —Eu sei ler os reloxos porque meu pai ten un que lle mandou meu tío Henrique hai un ano cando volveu de aló o Cubano de Preto. É un reloxo pequeno como o do Maioral e fai tic tac tic tac se o achegas ao oído. Non para de facer tic tac e, para que ande, hai que darlle corda todas as noites. Meu pai teno gardado nun caixón do cuarto. Di que non lle fai falta. O Maioral tampouco che anda con el a diario. Eu nunca llo vira antes. Ah, e os paus eses dereitos e cruzados chámanse números romanos. Aprendeume a lelos don Benigno, o mestre de San Martín. Dicíanos que estes números teñen pouca importancia porque só se usan nos reloxos e nos libros, pero eu aprendinos e, unha vez que os aprendes, non se che esquecen máis. E don Benigno tamén nos dixo que nos reloxos, para as catro póñense catro paus e non un pau seguido do uve maiúsculo. Insistiunos moito nisto. No libro de Historia Sagrada que tiñamos na escola había un debuxo de Moisés coas táboas dos dez mandamentos nas mans e naquel debuxo o cuarto mandamento estaba escrito cun pau e a letra uve e non con catro paus como neste reloxo. A concorrencia de persoas na plataforma da estación segue en aumento e con elas increméntase o bulicio. Voces que chaman por alguén, conversas cruzadas entre coñecidos, ordes dos tratantes de gando e berros dos animais, rodamentos das carretas cargadas de mercadorías… Xefe de estación, gardaagullas e mozos de equipaxe, uniformados segundo o seu rango ferroviario, andan acelerados realizando labores.

Ricardín e Avelina

No medio deste balbordo deambulan Ricardín e Avelina, unha parella de pobres músicos coñecidos na contorna por andaren paseando as súas enxeñosas e desentoadas coplas de aldea en aldea. Ricardín é cego e toca o violín. De estatura minúscula, viste chaleco de la e chaqueta de pana cos ombreiros caídos e desaxustados ao seu escaso corpo. Agarrado polo brazo de Avelina, móvese a pequenos pasos coa cabeza baixa que cobre con pucho de pano luído de copa alta. Na faciana sucada de fondas engurras, os ollos apagados e inexpresivos contrastan co suave sorriso que deixa entrever nos beizos apertados. A parella de artistas ábrese paso entre os presentes e, pouco a pouco, cesa o bulicio. Ricardin, que sostiña con cariño na man dereita o desarranxado violín e o arco, coloca con tento o instrumento no ombro e comeza a rascar as cordas. Namentres, Avelina, pano floreado na cabeza, chambra ampla de liño e saia de picote até os pés, descolga do ombreiro un luxado saco de coiro do que extrae unha pandeireta, que bate sen ritmo, e inicia o canto

Vállame Nosa Señora
e os señores deste pueblo
que hoxe han de ter compaixón
de quen dos ollos é cego.

Fixando a mirada en Manuel Cordeiro da Azoreira, que se converte en protagonista da escena, prosegue

E o que ten o pelo rizo
e está en mangas de camisa
semella que ten a cara
mesmo de san Xoán Bautista.

Mentres o segador sorrí as ocorrencias de Avelina, o coro de espectadores prorrompe en sonoras gargalladas. Dirixindo agora a mirada a un home novo con trazas de ser funcionario municipal e que tamén podería ser pasante de escribán ou mestre de escola,

Aqueloutro que usa lentes
e mira de certo modo
debe ser moi mullereiro
pois xa se lle ve nos ollos.
Ten o sorriso moi pillo
e o bigotiño ben feito.
Para galantear mozas
xa se ve que se dá xeito.

Neste caso, as coplas son contestadas polo público con prolongada aclamación, coa excepción do propio receptor das mesmas que, con expresión adusta, pasa o pano de man pola rubescente faciana coa escusa de enxugar suor inexistente. Dirixíndose agora a todos, antes de rematar o repertorio, Avelina abre o saco de coiro que trae para a ocasión e déixao no chan

O sol está aló no alto,
temos ganas de xantare.
Compadezan o ceguiño
coa bendita caridade.

Efectivamente, a solicitude de Avelina é correspondida por varios dos presentes con anacos de pan centeo, triscos de touciño e tamén hai quen se desprende dalgún bocado de queixo

Deus lles dé vista nos ollos
e os arrede de perigos
e nunca como nós se vexan
pedindo polos camiños.

O tren trae demora

Pepín mira a miúdo as agullas do reloxo. Falta pouco para que a grande marque a hora da chegada do tren. Indalecio e Dositeo, sempre atentos aos demais cuadrilleiros sen perdelos de vista, mostran impaciencia e non acougan movéndose dun lugar a outro cos zurróns ás costas. Volven onda Pepín, que fica diante do reloxo

—Mirade, vai chegar o tren. ¿Non si? —pregúntalles.

—Si. Falta pouco, moi pouco. En cinco minutos vai chegar. —Responde Indalecio. Mais, a puntualidade non caracteriza a circulación dos trens da compañía de Caminos de Hierro del Norte de España, e menos aínda se se trata dos mixtos como este no que van viaxar Pepín, Indalecio, Dositeo, os seis segadores de Penarrubia e outros moitos máis que nestas datas emigran a Castela. Como se trata dun tren mixto, a locomotora tamén tira de vagóns que transportan animais para os matadoiros, peixe cargado na Coruña e outras mercadorías. Traballadores, animais e obxectos comparten viaxe co mesmo destino: seren aproveitados para o servizo dos demais. Os burgueses e aristócratas viaxan nos coches-tren da Compagnie International Wagonslits, no tren express e no correo e fano en primeira ou segunda clase os que poden pagar os custosos billetes; nos mixtos van animais, obxectos e persoas acreditadas como indixentes, expósitos, presos, penados, expatriados, amas de cría e pobres xornaleiros como os nosos segadores.

Chega o tren

Ao lonxe, cara o norte comeza a concentrarse a atención dos viaxeiros que agardan na Estación. Os que estaban deitados descansando érguense do chan. Todos de pé ollan a columna de fume negro que se despraza cara adiante e ascende suspendéndose no ceo azul. Cadaquén colle o zurrón na man e desexa ser o primeiro en descubrir o tren que se acerca. Senten trepidar a terra debaixo dos pés. O fume, que antes era negro, tórnase nun penacho branco que se eleva intermitentemente ao compás de agudos abafamentos. Aumenta o rebumbio e, por fin, vai emerxendo a enorme figura metálica da locomotora negra exhalando profundos suspiros no seu esforzo irresistíbel por arrastrar unha interminábel restra de vagóns. Os segadores, atónitos e temerosos, contemplan como pode moverse ese impoñente carro tan grande guiado por barras de ferro que se move sen necesidade de ser empurrado por bois nin mulas.  Con solemnidade e pausadamente, a locomotora entra triunfante na Estación e detense acompañada de penetrantes e entrecortadas renxeduras metálicas.

Neste momento, os que agardaban retoman o movemento como formigas: entran nos coches, miran, saen e volven entrar. Mestúranse as voces aquí e acolá. Non é fácil o acomodo ordenado nos vagóns que xa transportan outros viaxeiros desde estacións anteriores. Os nove segadores que conforman a cuadrilla de Penarrubia están congregados arredor do Maioral, quen observa con atención cada un os vagóns conforme pasan desfilando diante da súa vista. Agrupados, os de Penarrubia inician o movemento na procura de bancos libres para sentaren. Diríxense cara a cola do tren e, para iso, teñen que pasar a carón de tres vagóns destinados ao transporte de gando e de mercadorías. Nun deles, cinco xatos rubios e dúas vacas agardan para subir polas ramplas que conducen ao interior obrigadas polas aguilladas e os berros dos tratantes.

Soben ao tren

Pepín de Camporredondo, Dositeo de Teixeira e Indalecio, un a un, colocan os pés no estribo e acceden ao interior. Deles, é Dositeo quen abre a porta e, orgulloso, entra en primeiro lugar. Satisfeito, sorrí mirando os compañeiros, toma asento nun dos últimos bancos e fai acenos para que os demais ocupen as prazas vacantes a carón seu. Detrás, trata de pasar inadvertida unha muller nova que non ergue a mirada malia o troupeleo que ocasionan os novos viaxeiros ao movérense cos zocos ferrados sobre a madeira do chan, as altas voces que se dirixen uns a outros e a disposición dos zurróns e os fouciños no alzadeiro de corda que decorre na parte superior de cada lateral. Moi cerca desta muller senta un home de aspecto enfurruñado que corresponde ao saúdo cun simple murmurio inintelixíbel e volve entornar os ollos abstraéndose do balbordo circundante. Boa parte dos viaxeiros son, como os de Penarrubia, emigrantes con destino a Castela. Mais, entre eles tamén se encontra un home duns corenta anos vestido de traxe escuro de pano, zapato baixo e camisa branca de colo amidonado no que ostenta un lazo floreado quen, despois de saudar atentamente cada un dos novos viaxeiros, volve concentrar a atención nun caderno no que realiza áxiles anotacións cun lapis.

Nesta confluencia social cada persoa vese obrigada ao contacto permanente e inevitábel con xente que non coñece. Nun primeiro momento, as conversas só se estabelecen entre os membros de cada grupo. Manuel de Castrolanzán, sentado no mesmo banco que Manuel da Azoreira, mostra os seus pés acomodados pracenteiramente no interior das zocas após a longa camiñada da mañá. Pola contra, Vicente de Papín aproveita estar sentado para examinar o pé dereito encetado polo zoco que estreara para esta viaxe:

—Maldito zoco de merda —acenando tiralo pola fiestra e dirixíndose ao compañeiro de escano—, e doce reais que me cobrou Luís de Mateo por facelos. Nunca un zoco me mancou e agora este mira como me deixou o pé. No interior do departamento, as voces vanse amansando e só se escoitan a través das fiestras os berros con que os xateiros e o persoal da compañía ferroviaria proceden a acomodar os animais e as mercadorías nos seus respectivos vagóns. Pepín de Camporredondo, de pé e debruzado na fiestra que ten cerca, observa como unha vaca se resiste a deixarse encerrar na escuridade da nova corte viaxeira a que a conducen. Pobre vaca. ¿Polo menos terá o chan estrado con bo esquilmo para poder descansar? ¿Poderá comer e beber na viaxe? Pepín deixou na casa A Teixa, unha vaca grande, maxestosa e de andares solemnes, moi parecida a esta que agora, sabiamente, recea subir ao tren en Laxosa. Pepín sempre conviviu coa Teixa. A súa corte está separada da cociña por unhas táboas que tamén serven de manxadoira do animal e das crías. El, xa desde moi neno, era o encargado de alindala no prado da Chousa dos Pontos, no monte da Bidueira e nos lindeiros dos camiños. Con ela e coa Caldela pasaba horas en soidade observando a natureza e construíndo muíños de auga nos regos do Valpedroso. Os muíños de Pepín, auténticas obras de enxeñería hidráulica, ficaban horas e horas coas pas xirando impulsadas polas correntes da auga que regaban o prado no que pacían con parsimonia as dúas vacas até que os destruía o seu veciño Alfredo da Lameira. Alfredo non é mal compañeiro de xogos de Pepín, mais non soporta que os muíños do seu amigo xiren e xiren perpetuamente. A Alfredo na súa casa e os maiores de Camporredondo chámanlle Alfredín, mais, para Pepín, Alfredín non ten outro nome que Escachamuíños. Do muíño estragado por Alfredín non se podía aproveitar ningunha peza, nin os postes chantados a ambas beiras da corrente, nin o eixo nin a roda nin as oito pas que non paraban de xirar. O pracer de Escachamuíños consumábase cando cada unha das pezas desembocaba a toda velocidade describindo remuíños na corrente do caudaloso rego do Valpedroso.

O tren sae de Laxosa

Agora non se senten os berros dos xateiros. Desde o exterior, unha man invisíbel pecha dun forte impulso a porta do departamento. Os viaxeiros intúen a inminente saída. Suspéndense todas as voces e imponse un silencio relixioso. Pepín recupera o asento no banco a carón de Indalecio e Dositeo. Os tres intercámbianse tensas miradas cargadas de temor. Un descomunal e prolongado asubío procedente da cabeza do tren desconcerta os tres mozos. As súas costas, apoiadas con firmeza no respaldo, desprázanse cara adiante e, de súpeto, cara atrás, volven bater coa madeira do escano. Contrarrestando os vaivéns, chantan os pés no chan, que vibra e rincha cos movementos do vagón. Na plataforma exterior, vense mans que se axitan, facianas taciturnas e algún que outro sorriso dirixido cara as fiestras.

O tren, trepidante e renco, comeza a moverse pausadamente. Os viaxeiros, uns desde os asentos e outros de pé diante das fiestras, observan a xente que fica na estación. Entre eles, Ricardín e Avelina, pouco a pouco, con pasos curtos, acentúan na distancia a cativeza dos seus corpos. Ao lonxe, nos ollos confusos dos segadores, as figuras imprecisas do exterior transforman as súas formas en remuíños de vultos, liñas e manchas escuras. Pouco despois, a treitos, resplandece o ceo azul entre as carballeiras e a luz do sol escintila con intermitencia nas faces dos viaxeiros.

Pepín, coa boina calada até as orellas, volve á fiestra e, de pé, observa a paisaxe chaira que desfila diante dos seus ollos atentos: postes e fíos metálicos sucedéndose inexplicabelmente a carón do camiño de ferro, regos rectilíneos con vizosas sementeiras de patacas, aquí e acolá algún grupo de casas cos seus hortos a carón; no medio da sombra dunha carballeira, un prado polo que descenden desatadas as augas impetuosas dun regato. ¡Que bo sitio para un muíño! As aspas xirando e xirando en eterno movemento unidas ao eixo soportado por dous paos chantados na terra con firmeza. Agora, para Pepín, tamén chantado diante da fiestra do compartimento, todo se amorea a grande velocidade multiplicándose nunha fervenza incesante de imaxes fugaces, inestábeis e esquivas, case imperceptíbeis. Os campos e as carballeiras do seu Camporredondo non se moven, fican sempre estábeis na súa retina; estas paisaxes que ten diante agora, pola contra, sucédense vertixinosamente mentres sente o ritmo do tren que se propaga desde os pés até o interior da súa cabeza de neno.

A medida que aumenta a velocidade polas terras chairas do Corgo, viaxeiros neste medio de transporte, os segadores, sorprendidos e temerosos, coas pálpebras contraídas, míranse uns a outros. Por treitos, senten o movemento oscilatorio á dereita e á esquerda que bascula ritmicamente os seus corpos en ambas direccións. En ocasións, minora o abaneo e o tren deslizase diminuíndo as vibracións. De cando en vez, agudos chifres da locomotora acompañados de vapor resgan o ritmo metálico mesturándose cos ruídos dos eixos rinchantes sobre os raís abrillantados. Movemento, ruído frenético, vibracións que penetran no corpo non sorprenden tanto como a sucesión de imaxes que se contemplan desde os asentos. Viaxeiros, que só coñecían a paisaxe desde a observación como camiñantes, perciben por primeira vez a natureza fuxindo vertixinosamente cara atrás.

Os viaxeiros

Pepín, agora desde o asento de madeira, observa o interior do departamento e concentra a atención nos outros viaxeiros. Un corredor separa as dez filas transversais de bancos enfrontados. Os nosos nove segadores ocupan tres bancos. Nun deles van Pepín, Indalecio e Dositeo. No banco de enfronte sentan o Maioral, Vicente Abrairas e Anxo Caldeiro. Ao outro lado do corredor ocupan sitio Vicente de Papín, Manuel de Castrolanzán e Manuel da Azoreira. Deste xeito, Indalecio que, alén de saber ler a hora dos reloxos, tamén domina as catro regras matemáticas, comunícalles aos seus acompañantes o número de persoas que poden viaxar sentados neste departamento:

—Mirade. Son dez filas de bancos. En cada fila poden sentar seis, tres a cada lado do corredor. Pois, en total, collen sentadas sesenta persoas, pero non todos os bancos están ocupados, hai varios escanos baleiros.

—Xa veredes, dentro de pouco non vai quedar ningún sitio nos bancos. Queda moito para chegar ás terras das sementeiras de trigo. —Terzou o Maioral, que estaba atento á conversa dos tres mozos que sentan en fronte.

—Daquela, con toda a xente que imos aquí xa se podía facer unha malla ben grande na aira. Imaxinade sesenta malladores cada un co seu mallo batendo nos mollos. —Engadiu Dositeo— E nas terras de Castela onde imos, as mallas serán moi grandes, ¿non si, Maioral? —Alí, as mallas sonvos moi diferentes. Non se parecen en nada ás que facemos aquí. Alí as mallas fanse con mulas, bois ou vacas que tiran do trillo. Os trillos sonvos táboas grosas que levan pola cara de abaixo coios de seixo e pequenas coitelas de aceiro. As coitelas cortan a palla e os seixos serven para degraer as espigas. Desde xeito, os homes non usan mallos como facemos nós. Quen traballa son os animais que tiran do trillo dando voltas e voltas sobre o cereal. De pé no trillo vai un home que guía as mulas por enriba da parva, como lle chaman eles aos mollos cos viortos desatados. Este home nunha man leva as rendas con que dirixe a mula que vai diante das outras e fai de guía e na noutra leva unha tralla para afalar. Aquelas airas sonvos moito máis grandes que as nosas.

Por terras de Sarria

O tren vai reducindo pouco a pouco a velocidade até ficar detido na estación da Pobra de San Xiao. Son terras regadas polas mesmas augas do río Neira, que atravesa a parroquia de Penarrubia, e nas que se pescan os famosos cozorellos ao berro de ¡un, dous, tres catro, cozorellos ao saco! Aquí sobe a un dos vagóns unha cuadrilla de segadores como observa Manuel de Castrolanzán desde o seu asento. De novo en marcha, o tren prosegue a viaxe alasando como can canso até chegar ao alto de Vilapedre. Desde aquí, o ritmo abafante da locomotora torna apracíbel e relaxado para deterse na estación de Sarria.

No túnel de Oural

Despois dunha longa parada, a locomotora volve bufar con ira cuspindo bafaradas de fume negro pola cheminea e esgarros brancos por cada lado.

Cando penetra no corazón das tebras do túnel de Oural, o espantoso rebumbio acentúase abaneando a terra con alento de tormenta e, no medio da escuridade, os fogóns da locomotora vomitan lóstregos que aboian no aire húmido e quente. Torna a noite en plena tarde de maio. Ao espantoso ruído da locomotora súmase o estridente troupeleo dos vagóns que, rebotando na bóveda, enxordece e atemoriza os viaxeiros. Os segadores fican mudos mantendo os seus corpos tensos contra os respaldos dos bancos e as mans premendo con forza as táboas dos asentos. —¡Ai, Deus nos valla e Santa Bárbara tamén! De aquí non saímos con vida. ¡Ai!, que nos acuda tamén o meu Santo Antoniño de Castrolanzán. —Reacciona Manuel de Castrolanzán no medio da escuridade agardando a confirmación dos seus temores por parte dos demais compañeiros e especialmente do viaxeiro do lazo floreado e zapato baixo que senta no banco que lle queda en fronte. Mais, no compartimento imponse o silencio. Cruzadas as mans, co corazón oprimido, os segadores pensan na súa terra regada coa suor, na casa, nos fillos, nos pais… A angustia non lles permite articular resposta.

Aureliano Pereira

—Non sinta medo, señor. —Interveu con voz serena o viaxeiro do lazo floreado— Todos temos medo cando nos encontramos cunha novidade de tanta conturbación como esta do tren. Desde hai tempo, moita xente viaxa no tren por Europa e América. O tren non fai ningún dano. Pode estar tranquilo. Ao contrario, o ferrocarril tráenos o progreso e para que o tren se poida mover polo seu camiño hai que furar montes, desfacer cómaros, construír pontes sobre os cavorcos… —E despois dunha pausa, o viaxeiro do lazo floreado prosegue— O tren en movemento é a forza da vida e da fecundidade humana, é o símbolo do progreso, manifesta o desexo da Humanidade de chegar sempre máis alá.

Pouco entenderon estas palabras os nosos segadores, mais o ton acalmado con que foron emitidas conseguiu mitigar o desacougo nuns en maior medida que noutros. Manuel de Castrolanzán, sorprendido porque o seu descoñecido interlocutor non tivese aspecto de labrego, vestise traxe e falase na mesma lingua que todos eles, ousou preguntarlle:

—Señor, vostede vai sen medo nesta maquinaria que máis semella cousa do demo polo estrondo que fai e pola negrura onde se mete. Nós sempre andamos por riba da terra ao noso paso ou, como moito correr, ao trote dunha besta. ¿Tardaremos moito en saír da negrura desta noite?

—Estamos atravesando o túnel de Oural. Xa pronto saímos á luz do día e pararemos en Rubián, nas terras de Bóveda. Non teña medo.

Efectivamente, ao pouco fíxose de novo a luz de cristal nesta hora da tarde medrada de maio permitindo lixeiros sorrisos de acougo entre os viaxeiros do tren mixto. As caras dos segadores dirixíronse á do lazo floreado con ganas de inquirir a súa identidade e Manuel Cordeiro, sentado en fronte, atreveuse a dicirlle:

—Nós, estes dous compañeiros e mais os que sentan daqueloutro lado —dixo sinalando coa man— sómoslle da parroquia de Penarrubia, de Neira de Xusá. Mellor dito, eles son todos de Penarrubia e eu sonlle de Furís de Castroverde. Como ve, imos segar ás terras de Castela, aló en Ávila. Élle a primeira vez que viaxamos en tren. Antes faciámolo andando, pero este ano imos en tren para non botar tanto tempo polos camiños e chegar antes a aquelas sementeiras de trigo. —E devecendo por saber do seu interlocutor, continuou— Vexo que vostede non para de escribir nese caderno e tamén me chama a atención que non sendo labrego viaxe nun tren como este onde só imos os que traballamos a terra.

—Neste caderno escribo o que vexo ao meu arredor. Agora mesmo estaba escribindo sobre vostedes que, neste tempo, van segar a Castela. Até hai pouco, fun xornalista e director do xornal El Regional, tamén coñecido como Diario de Lugo. Emigrante como vostedes, vou camiño de Madrid para traballar como escribente no Ministerio de Fomento. Chámome Aureliano, Aureliano Xosé Pereira. Viaxo neste tren para estar en contacto con vostedes, para adiviñar os seus pensamentos mentres están sentados nestes bancos do tren cara a Castela…

Nisto, Vicente de Papín, desexoso de saber como o seu acompañante é quen de coñecer os seus pensamentos, irrompe irónico na conversa:

—Señor Aureliano. Non creo que vostede poida saber que vou pensando eu. Iso é ben difícil de saber porque os meus pensamentos son meus e non os falo en alto, pénsoos para min e mais nada. Se non é molestia, ¿podería ler en alto o que escribiu vostede no caderno ese que pensaba eu hai un pouco cando o tren ía correndo debaixo da terra?

—Claro que non é molestia. —Responde Aureliano Pereira mentres busca nos seus apuntamentos o inicio dun parágrafo.

—Mentres estabamos no túnel non escribín nada porque nada se podía ver por ausencia de luz. Por isto, tampouco puiden eu saber que estaba pensando vostede nese momento porque non lle vía a cara. Mais, mire, isto que lle leo é algo que escribín desde que saímos do túnel: Pouco a pouco, segundo avanza o tren cara ás terras castelás que os segadores, a pesar da penuria do traballo, consideran no seu afán como terras de promisión, a alegría esvaece, o ánimo quebranta; e aínda se ven no horizonte as confusas liñas que sinalan sobre o azul do ceo os montes do Incio e xa o suspiro afoga a voz na gorxa e a tristeza tingue dunha opacidade indicíbel as notas do canto do país, notas que vibran como molladas bágoas de pena. E xorde entón a desconfianza, que, polas contrariedades da vida, palpita sempre no fondo do carácter do campesiño, e o receo fai entrever o fracaso da viaxe, e mesmo os asalta a dúbida de se volverán. Rematada a lectura, a mirada de Aureliano Pereira percorreu a dos segadores compañeiros de viaxe na procura do asentimento que agardaba, como así comprobou no rostro de Vicente de Papín e no dos demais.

Por terras de Rubián

Mentres corría e corría entre os campos chairos próximos a Rubián, o compasado abaneo do tren non deixaba de martelar obstinadamente nos ouvidos de Pepín de Camporredondo, que xa non mostraba o amargor da separación de súa nai nin o medo de viaxar por un camiño furado nas entrañas do monte. Comezaban a entretelo as paisaxes que se lle ofrecían aos seus ollos, as estacións polas que pasaban, a xente que, cando o tren paraba, se asomaba con curiosidade a través das fiestras esculcando o interior do departamento. Mais, sobre todo, Pepín admiraba a serenidade con que falaba Aureliano Pereira, o viaxeiro do lazo floreado, que lía tan ben aquelas palabras escritas na caderno que el non chegaba a comprender de todo. Pepín admiraba os nenos da súa idade que sabían ler e facer ben as contas. El acudira moi pouco tempo ás clases dun mestre do ferrado que hai na casa de Bonifacio, que queda á dereita do camiño cara a Esperela no lugar de Quintá. Pepín tiña que alindar as vacas e as ovellas, ir por auga á fonte, axudar a súa nai a botar as patacas e a apañalas… e non lle restaba tempo para aprender a ler e facer contas.

Agora o tren anda lentamente, moi lentamente até deterse na estación de Rubián. Desde o asento, Aureliano observa a xente que agarda fóra: Segadores co saco ao lombo e un par de fouciños terzados sobre o peito, homes de idade madura, mozos vigorosos e nenos impúberes forman cuadrillas ás ordes do máis vello, ao que, como pai, respectan e obedecen. Saen alegres  e  animosos,  coa  esperanza  da  volta,  vendo  en perspectiva aqueles poucos cartos con que aliviarán os apuros da familia... Nisto ía pensando xustamente Xosé do Costureiro, o Maioral dos de Penarrubia: nos cartos que debe da casa que comprara xunto coa Cortiña e o Prado da Fonte, das rendas que anualmente paga polas terras que leva aforadas… Mais, a reflexión detense cando da cuadrilla de segadores que entra no departamento recoñece a Manuel Sánchez. Manolo Sánchez Frías é o veterano maioral da cuadrilla da parroquia de Santalla de Bardaos, no Incio. Manolo e Xosé do Costureiro fixeran amizade en campañas anteriores ao coincidiren na sega de cereal nas mesmas terras de Ávila. Manolo e os seus seis cuadrilleiros comezaron a viaxar en tren en 1889 para chegar ao seu destino. Estaban familiarizados co ferrocarril porque, desde había unha década, a liña A Coruña-Palencia pasaba por Rubián e Manolo acudía con frecuencia á feira desta vila o 14 de cada mes e a súa presenza nunca faltaba o 15 de setembro con motivo da celebración da festa do Divino Ecce Homo.

—¡Ei, Bardaos! ¡Que pasa! ¿Xa non coñeces, ou que? —Berrou desde o fondo do departamento Xosé do Costureiro nada máis entraren no vagón os novos viaxeiros.

—¡Penarrubia en persoa! ¡Penarrubia no tren! ¡Xa era hora! —Vouceou Manolo Sánchez mentres, seguido polos acompañantes, buscaban sitio para sentar— Por fin, atrevéstesvos a viaxar en tren os de Penarrubia. Fixéstesme caso. Ben pensei que habiades de ir andando tamén este ano.

Os sete cuadrilleiros de Santalla de Bardaos, despois de acomodar os respectivos macutos e fouciños no alzadeiro situado no alto, sentaron nos bancos libres que estaban xusto detrás onde o facían Vicente de Papín, Manuel de Castrolanzán e Manuel da Azoreira. Xa poucos asentos ficaban sen ocupar. Na última bancada, detrás dos restantes segadores da cuadrilla de Penarrubia, sentados en fronte un do outro, sen importarlles o balbordo do arredor, seguen sen falar o home de aspecto enfurruñado e a muller nova de mirada baixa e perdida que agora sostén no colo unha bolsa de tea mol que acariña sobre o peito.

—Así que no tren, eh Penarrubia. —Proseguiu o de Bardaos—

—Si, home. Esta vez queremos chegar pronto e non demorar quince días no camiño de ida e outros tantos no de volta. Temos pensado botar en Castela o mes de xuño e a metade de xullo para volver despois. Antes de saír, deixamos a herba gadañada e as patacas acoladas e limpas de herbas. En xullo regresaremos para facer a sega en Penarrubia. Xa ves, deste xeito podemos facer dúas seituras, a doutros, en terras alleas, e a nosa.

—Nós, en cambio, botaremos aló o tempo que necesite o patrón para segar trigo, cebada, avea, garavanzos, lentellas, alverjas e o que faga falta.—Retrucou Manolo.

—Si. Segades de todo menos centeo, o noso pan centeo. —Cortou Xosé— Mira, nunca oín falar das averjas ou como se chamen.  ¿Que é iso que eu nunca vin?

—Aquí nós non as sementamos. Nacen soas. En Castela, si. Seméntana na primavera e ségana a principios de agosto. Éche unha herba así de alta —explica tendendo a man dereita a medio metro de altura desde o chan— Tenche uns talos fortes con follas verdes e flores violeta. Úsanche esta herba para darlla ao gando. Xa sabes, alí non che teñen prados como nós e aproveitan estas herbas como forraxe.     —Si, home. Xa sei. Son as ervellacas. Tamén hai quen lles chama herba da fame. —Repuxo Xosé.

Polas terras de Lemos

De súpeto, a conversa interrómpese por mor dunha brusca trepidación que causa confusión momentánea nos viaxeiros e fai renxer as conxunturas metálicas. As rodas dos vagóns rechían sobre os raís e, pouco a pouco, o tren acalma a marcha deslizándose entre algunha que outra casa aos lados. Desde as fiestras do vagón, os segadores fixan a mirada no alto dun outeiro onde destaca unha torre cuadrangular a carón de varios edificios impoñentes sobre os que se ergue o campanario dunha igrexa.  

—¡Anda! ¡Manda catano! —Exclamou sorprendido Pepín de Camporredondo— Mirade que hai alí no alto. ¿Que será? Aquela si que é unha casa grande. Moito máis que a que vimos esta mañá en Mirandela.

A pregunta de Pepín fica sen resposta. Os edificios brancos da estación interpóñense entre os viaxeiros e as antigas defensas do castelo dos condes de Lemos e o grandioso mosteiro de San Vicente do Pino.  O tren detense. A esfera do reloxo do edificio da estación marca as cinco da tarde.

Aureliano Pereira que, desde un pouco antes, pechara o caderno, explícalles aos acompañantes:

—Chegamos a Monforte. Aquí o tren para moito tempo. Temos que agardar por outro que vén de Vigo e deixar paso ao expreso de Madrid que vai para A Coruña. Antes dunha hora non sairemos. Podemos baixar e estirar as pernas, que, para seguirmos sentados, queda toda a noite. Mais, convén que alguén vixíe os sacos e a equipaxe que levamos porque pode haber quen aproveite para facerse co que non lle pertence.

—Señor Aureliano, mire. E se baixamos, ¿despois como sabemos cando vai volver andar o tren? —Preguntou o Maioral.

—Prestade atención. Fixádevos, alí, na parede do edificio, colga unha campá. Pois ben, cando o Xefe de Estación dea un toque quere dicir que faltan quince minutos para que arranque o tren. Cando dea dous toques é que faltan dez minutos. Neste momento tamén avisa berrando ¡Viaxeiros ao tren! E cando dea tres toques e, despois, sopre un chifre é que xa vai arrincar nese momento. Mirade, o Xefe é aquel que vai de traxe, leva unha bandeiriña enrolada debaixo do brazo e na cabeza unha gorra vermella.

Seguindo os consellos, os segadores de Penarrubia estabelecen dúas quendas para deambular pola estación. Aureliano Pereira prefire ficar no asento tomando notas no seu caderno mentres observa no exterior a confluencia de estruturas sociais diferentes: os viaxeiros do tren mixto, cargando o zurrón coas humildes provisións sen desprendérense dos fouciños como ferramenta necesaria para a subsistencia, e aqueloutros que, en grupos familiares, agardan polo tren expreso seguidos por mozos que empurran carretas con pesadas arcas en dirección ao litoral atlántico e ás casas de baños de Mondariz. Nun remuíño incesante, homes e mulleres apuran os pasos coa esperanza de chegar ao destino desexado, de fuxir a outros lugares soñados. E mentres observa desde a fiestra, Aureliano Pereira, anota na súa libreta a confusión de tanta xente amoreada converte a estación nun lugar de caos total, de confusión universal, da propia expresión da loucura desta nosa época moderna.

Domina o bulicio. Mozos de carga, fogueiros, gardaagullas, gardafreos, interventores, engraxadores, gardavías, xefe de estación, factores… móvense entre o trafego da multitude que deambula pola plataforma a carón de locomotoras que alasan vapor e emiten agudos asubíos. Uns diríxense apuradamente á cantina, outros buscan lugar afastado para baleirar a vexiga, pero os mais móvense devagar compracéndose na observación das manobras de composición dos convois.

Pepín, Dositeo e Indalecio, receosos, deciden baixar do tren. Móvense con temor pola plataforma sen perder de vista o vagón onde deixaran as pertenzas a coido de Aureliano Pereira. No medio de tanta concorrencia senten desconcerto e, á vez, emoción no descubrimento do mundo do ferrocarril tan afastado da súa vida cotiá. A estación resúltalles inquietante, parécelles un lugar onde podería ocorrer calquera adversidade. As máquinas de vapor e a presenza de tanta xente descoñecida contribúen a xerar un ambiente perturbador onde os tres viaxeiros en tránsito se senten abandonados a si mesmos sen os sólidos puntos de referencia en que se apoiaban nas terras de Penarrubia. Detéñense diante dun local rotulado como Fonda, asoman as cabezas por unha das fiestras abertas e ven longas mesas cubertas de hule con cuncas boca abaixo sobre pratos, culleriñas, terróns de azucre, cafeteiras. No fondo, un mostrador no que se aliñan moreas de pratos de porcelana, xogos de cubertos, vasos, xerras de cristal, bandexas con medas de biscoitos, melindres e confeitos de améndoa. Detrás, barricas de viño e andeis con botellas de variados licores.

Nas paredes colgan mapas da compañía Caminos de Hierro del Norte de España e anuncios publicitarios entre os que destaca polo seu tamaño e colorido CHOCOLATES MATÍAS LÓPEZ. Dous camareiros, pano no brazo, camisa clara con pequeno lazo negro, chaquetiña escura e longo mandil branco atado á cintura, atenden con prontitude viaxeiros do tren expreso que demandan bebidas refrescantes, orchatas, xaropes de froitas variadas e viños e licores rebaixados con auga de sifón.

—¡Pois eu teño asura! ¡Canto daría por beber unha boa papada da fonte de Painzal! —Comentou Indalecio— Seguro que quita máis a sede que o que beben eses señoritos.

Dositeo, que levaba a bota en bandoleira, ofreceulla:

—Anda. Ten. Molla a palleta.

O sedento Indalecio, coa bota apertada con ambas mans, dirixiu o chorro de tinto á boca co beizo inferior estendido cara adiante para non perder pinga. E así, mentres trasfega repetidos grolos, os seus compañeiros observan con atención como flexiona os brazos para prolongar o pracer da bebida en contacto con diferentes zonas da boca.

Senten que a campá que pendura na parede do edificio da Estación dá tres toques. Os mozos dirixen os pasos ao vagón do tren mixto. Mais, antes de subir, Pepín de Camporredondo achégase ao furgón no que subira aquela vaca en Laxosa. Acordábase da súa Teixa. Alí dentro, varias reses, oprimidas no exiguo espazo, asoman as tristes cabezas polos ocos das táboas que serven de respiradoiros. Pepín, achegando a cabeza infantil, esculca o interior do furgón:

—Unha, dúas, tres… once vacas e seis xatos.

Pouco despois, reúnese cos compañeiros no vagón. Comproba que se encontran ocupados por novos viaxeiros os poucos asentos que antes ficaban baleiros. Uns falan en alto cos do lado, outros intercambian voces a distancia. Aureliano Pereira, ensimesmado, continúa escribindo no caderno.

Pepín, dirixíndose aos compañeiros de asento:

—Pobres animais, van entalados sen poder movérense. ¿Como farán para deitarse? E… ¡non teñen auga para beber! ¡Pobres! —Si, neno. Tes razón. —Terzou Aureliano Pereira dirixíndose a todos os acompañantes— Os animais sofren na viaxe, pero ten en conta que moito máis sufrides os labregos que os coidades. E menos mal que os que venderon o gando que viaxa neste tren recolleron uns reais que tanto necesitan. Hai pouco tempo, desde Galiza exportábanse máis de 20.000 cabezas de gando cada ano, a maior parte delas saían en barco para Inglaterra. Agora, da Nosa Terra non saen nin 8.000. Nos momentos actuais, os labradores estades encerrados nun círculo de ferro, do que non podedes saír senón pola emigración. Esta é, no fondo, un ben para o interese particular de cada un de vós, porque, aínda que non dá riquezas, proporciónavos pan e libéravos da agonía dunha vida preñada de desgustos. A emigración ofrécenos o aire respirábel que nos falta na Galiza. Eu véxome tamén obrigado como vós a abandonar a familia e as amizades na procura dun traballo fóra da Terra. Vós regresaredes cando remate a sega, eu non vou poder facelo e posibelmente endexamais volva pisar as rúas do meu querido Lugo nin o meu corpo descansará en Magoi.

Pola ribeira do Sil

No exterior, tres asubíos agudos preludian a marcha. Con lentitude de réptil, o convoi esvara suavemente polos raís. Pouco a pouco, o movemento acelérase e os corpos dos viaxeiros retoman as oscilacións cara aos lados que alternan con frenéticos impulsos sobre os lombos. O tren corre polas terras da Pobra de Brollón e de San Clodio deténdose en cada estación e retomando de novo velocidade. Rodas e freos rinchan como poldros desbocados no percorrido polos vales encaixados do Sil retumbando o eco do estrondo na estreita foz dos montes. Os viaxeiros dirixen a mirada ao exterior impresionados pola angostura do camiño a carón das augas do río e as altas montañas, mais tamén, a treitos, pechan os ollos arrolados polas modulacións do ritmo continuo do convoi. O día estira lentamente as horas camiño do solpor. O cansazo arrouña os corpos e os folgos dos segadores. As conversas esmorecen en falares miudiños. Os ollos entornados ábrense de súpeto cos chifres da locomotora e cos abaneos e os rinchos metálicos dos vagóns.

Polas depresións de A Rúa, O Barco, Sobradelo e Covas o convoi cruza pontes, intérnase en escuros túneles e serpea pola beira do Sil alternando con longas paradas en cada estación.

En compañía dun fuxitivo

Un pouco despois, cando o sol comeza a esconderse detrás das Serras da Enciña e da Lastra, ábrese o val de Quereño. Aquí o tren fica parado e ninguén pode baixar nin subir aos vagóns porque, malia algúns viaxeiros querer abrilas, as portas mantéñense pechadas. Os segadores móstranse sorprendidos sen poder entender esta situación. Quen sente preocupación é o home de aspecto enfurruñado que, sen articular palabra, senta ao final do vagón cerca da única muller. Pasado un tempo, ábrese a porta do departamento e irrompen tres números da Garda Civil ás ordes dun sarxento. Observan as caras dos viaxeiros de un en un e fixan a atención apuntando o fusil cara o último banco.

—Sabemos que neste tren, mesturado cos segadores, vai Tomás López Naz, un dos condenados a prisión perpetua polo atentado de Sober. Esta noite fugouse do cárcere de Lugo e aquí estamos para devolvelo a prisión. —exclama fachendoso o Sarxento.

Todas as miradas dos viaxeiros seguen fixamente os movementos dos gardas mentres encaran as armas ao lugar onde senta o fuxitivo. Tomás López érguese do banco e, acovardado, tende as mans ao número que lle coloca as esposas nos pulsos.

—¿Poderei cubrir a cabeza coa monteira antes de que me atedes as mans? —Inquiriu desafiante—

Na cara redonda e colorada do prófugo destacan os ollos garzos que miran con viveza as mans do garda que o detén e, posteriormente, os atónitos viaxeiros.

Cando é conducido entre os bancos polo corredor, todos observan o porte de Tomás López Naz, o famoso autor do atentado con danos e tentativa de dobre asasinato do Secretario municipal de Sober don Casimiro López Salgueiro e da súa muller na noite do 6 ao 7 de xullo de 1887. A imaxe daquel home de estatura media, reberete de cabelo moreno baixo a monteira luxada, vestido con chaqueta de pano negro, chaleco da mesma cor, cirolas de liño branco e zocos que lle cobren os pés e os nocellos, precedido por dous gardas civís e seguido polo sarxento e un número, ficará para sempre na memoria dos segadores de Penarrubia.

Tomás López Naz era ben coñecido por Aureliano Pereira, o viaxeiro do lazo floreado, xornalista e director que fora de El Regional. Diario de Lugo. Pecha a libreta. Garda o lapis no peto da chaqueta. Retorna á redacción da rúa San Marcos 7. Media tarde do caloroso 8 de xullo de 1887. Chega con présa un mozo da Oficina de Telégrafos cun telegrama que entrega en man a Aureliano. Texto de corenta palabras con tarifa de 160 reais. Aureliano, consternado, escribe. O noso querido amigo de Sober, don Casimiro López, secretario daquel Concello, foi obxecto dun horríbel atentado digno de exemplar castigo. Na noite do martes e en hora en que toda a familia estaba entregada ao sono, unha man criminal arrebolou dentro da casa un cartucho ou bomba de dinamita. E o noso amigo foi guindado ao aire, na mesma cama, caendo logo nun departamento da planta baixa, lesionándose nun pé; a súa esposa foi despedida do leito, no que prendeu lume, resultando con varias queimaduras que a deixaron en estado grave… O edificio sufriu, como é natural, importantes estragos… Tendo en conta as xerais simpatías que pola súa digna conduta e honrado proceder goza no distrito don Casimiro López, non cremos que o atentado responda a unha vinganza persoal e, talvez, fose inspirado polo odio político… En xaneiro de 1889, Aureliano seguira en persoa as sesións da vista oral na fría sala da Audiencia do Criminal: os interrogatorios aos acusados e ás vítimas; as peroracións do fiscal, das acusacións e das defensas e as declaracións das testemuñas. Eu adoitaba ler os xornais no leito e estando nisto ouvín pasos na Horta. Sospeitando que algo se tramaba contra min, erguinme en panos menores e desde a fiestra vin tres homes dos que coñecín dous, Tomás López e Tomás Fernández, alias O Caxigo. A noite era moi clara, había lúa chea, recordo moi ben, era a lúa grande do cervo e puiden distinguir estes dous… Logo produciuse a detonación… con anterioridade ao feito sabía que se conspiraba contra a miña vida… Tomás López é curmán meu… Si, é meu curmán, mais endexamais as nosas relacións foron cordiais, por detrás sempre me fixo unha guerra crúa malia por diante mostrar boa cara… Si señor, son Ramona Mourente. Todos me chaman Ramona das Cacholas porque lle son da casa das Cacholas de Sober… Si. Esa noite, xa era tarde, veu Andrés Barreira pedirme emprestada unha vaca que necesitaba para xunguir moi cedo ao día seguinte…  —E vostede atendeu o señor Andrés en panos menores, ¿non si? —Ai señor, de panos menores nada, cubríame o corpo cunha chambra ben longa de liño que me tapaba por debaixo dos xeonllos…  Sacamos da corte a vaca que lle emprestei a Andrés… Pouco despois, oín ruídos no carreiro que baixa de Canaval; a uns doce ou catorce metros, vin catro homes que distinguín como se fose día porque a noite era moi clara… Eran Tomás López Naz, O Caxigo, Domingo Mantilla e Gumersindo Domínguez… A súa Señoría ilustrísima don Eugenio Salgado López, presidente do Tribunal da Audiencia do Criminal de Lugo, interrompe con prontitude —Señora Ramona, ningún cristián, por bárbaro que sexa, ten por nome O Caxigo. Faga o favor de sinalar a súa identidade… O Caxigo chámase Tomás Fernández, pero alí todos lle chamamos O Caxigo, do mesmo xeito que eu son A Cacholas… Tívenlles moito medo nese momento recordando o que se falaba naqueles días… dicíase que se trataba de roubar na reitoral… pouco despois, por temor, tranquei as portas e pechei as contras das fiestras antes de meterme no leito… E foi cando oín un estrondo terríbel que fixo tremer a terra… e pouco despois tocaron as campás avisando do lume… —Ten a palabra o letrado don Reinaldo Fole Quiroga. —Con la venia de Su Ilustrísima Señoría. Es la ocasión en que subo al estrado dominado por la emoción más vívida, pues nunca en el corto ejercicio de mi carrera me sentí alentado con más vehemencia ni con más arriesgada convicción ni con fe más ardiente por la inocencia de mi defendido. Tomás López Naz ha venido aquí, víctima de la pasión mezquina, a tener que presenciar contristado desde ese banco de tormento cómo se somete a dura prueba lo que el hombre honrado tiene de más valor y prez… insidiosas acusaciones… enemigo rencoroso ávido de saciar sus halagos de pasión vengadora… ¿acaso no brilla más la honradez aquilatada de mi defendido que la numerosa cuadrilla de testigos falsarios que por esta sala desfilaron..?

Aureliano Pereira segue abstraído nas súas cavilacións. Prisión perpetua. Caciquismo, Cánovas e Sagasta, Sagasta e Cánovas, tócache a ti, tócame a min, todo igual, liberais, conservadores, como fuxir do cárcere moderno e seguro, conde de Pallares… Aureliano abre o caderno e anota  “calquera que sexa debe detestar o caciquismo, porque non se pode querer nin consentir outro poder sobre os pobos que o constituído legalmente, é dicir, aquel que se exerce por medio da autoridade que administra xustiza segundo as leis e protexe os cidadáns honrados contra os miserábeis de toda clase e especie… Aprendan, pois, os pobos a coñecer esa xente; non se fíen de aparencias, que son sempre enganosas, e declaren guerra a morte contra os que sen piedade e con intención sobrada queren explotalos en proveito propio.”

Concentrado nos seus pensamentos, Aureliano non se decatara de que os demais viaxeiros había xa un tempo que daban conta de parte das provisións que traían nos seus zurróns. Cada quen talla unha rebanda de pan centeo sobre a que dispón como compango sucesivos liscos de touciño que corta coa navalla afiada e, a cada canto, velaí as botas en alto desprendo o fío sonoro de viño tinto nas bocas. Entre bocado e grolo, volven as chacotas.

—Mira que caladiño viña o outro. Non toaba o condenado.

—Condenado si, a ben anos. Non volve ver a luz no que lle queda.

—Pronto vai saír do caldeiro. Xa veredes. Ten amigos moi arriba. ¿Como pensas que conseguiu fuxir do cárcere? Alguén lle abriu as portas. Do atentado de Sober todos oíran falar. Da súa difusión encargáranse os cegos que cantaban as coplas en todas as feiras narrando os sucesos con profusión de detalles.

Oian vostedes, señores, 
e escoiten con atención 
paso explicar este crime, 
que é digno de compaixón. 
No concello de Sober,
era o señor Casimiro 
gran valedor dos labregos,
secretario moi activo.
Ten en Pantón adversarios,
poderosos inimigos,
como o xuíz don Florencio
e alcaldes do Distrito
que dan por cortos a mozos
que votan o seu partido 
para seren declarados
excluídos do servizo.
Su Señoría decreta
para Casimiro cárcere
por inxurias e calumnias
por denunciar a verdade.
Mais, don Casimiro López,
agochado un mes no monte,
busca xuíz imparcial
que non sexa o de Monforte.
Cando regresa a Sober,
retorna á secretaría.
Recíbeo a veciñanza
con mostras de gran ledicia
e os cen músicos da banda,
co seu director á fronte,
andaron toca e retoca
até ben entrada a noite.
Mais, desde a fiestra da casa,
o Cacique rancoroso
tece as redes da vinganza
para saír vitorioso.
Para matar Casimiro
con bomba de dinamita,
tres homes moi desalmados
querían segarlle a vida.
Era a comezos de xullo,
era no tempo da sega,
os tres asasinos xúntanse
á tardiña na Taberna.
Bebían viño de Amandi,
cunca arriba, cunca abaixo,
de falaren non paraban,
voceaban como trasnos.
Pasaba da media noite,
cando xa durmía todo,
os tres saen da Taberna, 
un deles co saco ao lombo.
Polas agras da Capela,
camiñan ben silandeiros,
pés espidos, sen calzado,
deixan atrás os carreiros.
Chegan cas don Casimiro,
rodeando polo Horto,
os tres grandes asasinos
con ganas de velo morto.
As portas están pechadas
con boas trancas por medo.
Poden entrar pola corte
e prenden a bomba dentro.
Como feroces salvaxes,
liscan a todo correr;
polos prados das Centeas,
foxen os tres de Sober.
O estrondo é de tal calibre
que se sente na contorna.
Ouvean todos os cans
e os veciños saen fóra. 
Na noite de lúa chea,
lúa moi clara de xullo,
arde unha casa en Sober,
a casa dun home xusto.

Polas terras do Bierzo

Cae a tarde. O sol esmorece lentamente e os montes van negrexando. Pouco a pouco, as pardas sombras roubándolles aos viaxeiros as paisaxes. Morren as conversas mentres o tren segue polas terras do Bierzo abrindo camiño pola beira do Sil. Unhas veces acelera o paso, outras mingua a velocidade. A chagada á estación de Ponferrada sorprendeu a Pepín como se espertase dun prolongado sono.

—¡Ei! Mirade que luces hai.

É a luz eléctrica, que Pepín ve por primeira vez. Pepín coñece a luz do sol, a luz da lámpada do Santísimo e a das candeas de cera da igrexa de San Xoán de Pedrafita. Está afeito á luz do candil que aluma de noite na casa de Camporredondo, mais esta de Ponferrada é ben distinta. E Pepín non era o único dos viaxeiros sorprendidos por esta luz esplendorosa. Dous anos antes chegara a electricidade a Ponferrada por iniciativa dun comerciante local. As antigas lámpadas de gas do alumeado público foran substituídas nas rúas da cidade e na Estación por estas modernas luminarias.

Pepín baixa do tren. Quere ver de cerca a luz. Achégase a unha lámpada e observa meticulosamente. Esta luz é intensa, viva, e está metida dentro dun tubo de cristal. Fica queda e non treme como fai a do candil. Desde o interior do vagón, Indalecio e Dositeo observan como unha auréola amarela e tibia se proxecta sobre a cabeza de Pepín salientando a súa figura infantil e deixando en nebulosa as demais persoas que deambulan na contorna.

— Indalecio, ¿como farán para prender e apagar esas luces? Non se ve que teñan depósito de gas nin pabíos que ardan. —Pregunta Dositeo.

Mentres tanto, no tempo en que Pepín descendeu do vagón para saciar a curiosidade que lle produciran as luces, numerosas persoas foran subindo ao tren e ocuparon os poucos asentos baleiros e mesmo varios ficaron de pé por falta de acomodo nos bancos.   

Pouco antes de que o tren saíse de Ponferrada, abriuse de súpeto a porta do apartamento e apareceu un home de aspecto irado, coa gorra calada de galón dourado e nas mans unhas tenaces de aceiro:

—Los billetes, segadores y señores viajeros. —Berrou con voz de curuxa no medio da noite.

Cando lle tocou a quenda, o Maioral furgou no peto do chaleco e estendeu o salvoconduto e mais o billete colectivo dos nove segadores de Penarrubia. No momento de recoller a documentación, dirixiuse ao uniformado:

—Mire, señor. Este neno viña sentado aí en fronte nosa. E este home que acaba de subir quitoulle o sitio e di que vai seguir sentado toda a viaxe.

—El señor viajero tiene toda la razón. Vosotros sois segadores gallegos y viajáis con tarifa especial. Este señor pagó la tarifa normal y tiene preferencia para ir sentado durante todo el viaje. Esto es lo que dice el Reglamento de la Compañía de los Caminos de Hierro del Norte de España. Y no se hable más. —Respondeu con saña o desapracíbel ferroviario.

E velaquí Pepín, de pé, obrigado a continuar a viaxe agarrado ao respaldo do banco de madeira no que el mesmo pouco antes estaba sentado.

No outro lado do corredor, Aureliano Pereira anota no caderno “…non hai moitos anos, as numerosas caravanas de segadores emprendían a pé a xornada; hoxe o progreso evítalles as antigas molestias e o tren recólleos amoreándoos nos modestos coches como rabañadas de gando, roubándolles así a alegría con que facían as pesadas camiñadas doutros tempos…”

De novo, o tren volve andar e, pasadas as luces da Estación, penetra na negrura da noite só alterada polo paso de chispas, rápidas como exhalacións, diante do cristal das fiestras. Unha lámpada de gas pendurada no teito mantén en penumbra o interior do vagón. O tempo transcorre preguiceiro. Algúns viaxeiros dormen placidamente coas cabezas apoiadas no respaldo de madeira; outros, coa mirada concentrada, cruzadas as mans, inclinada a cabeza sobre o peito, inmóbil todo o corpo, quen os ve diría que descansan. E, non obstante, van en constante vixilia, pensando na terra, vendo cos ollos da alma a casa, a familia, os campos tamén regados coa suor que agora verterán sobre campos estraños.

A locomotora alasa cansa subindo pendentes e internándose nos longos túneis por San Miguel de Dueñas, Bembibre, Torre de Bierzo até chegar ao alto de Brañuelas, nos pés do Manzanal. Atrás van quedando as frondosas terras e a vexetación dos montes do Bierzo. O convoi, xa sen grandes esforzos, deslízase agora como serpe pola paisaxe espida da Maragatería.   O sono e o cansazo caen sobre os viaxeiros como pesado manto de chumbo. Os que antes estaban de pé sentan no chan do corredor tendendo os corpos sobre o que encontran. Algúns xacen estarricados sobre as táboas. Hainos que roncan durmindo en paz. No exterior, os paos de telégrafo sucédense en vertixinosa procesión e, no fondo, esténdese a tupida negrura. No interior reina o silencio e o fresco da noite, malia estaren pechadas as fiestras, penetra polas regañas da madeira.

Ven, neno. Senta aquí

Pepín, de pé, rillando a tristura, observa temeroso cos ollos negros prontos a ceibar bágoas amargas. Mentres a noite aloumiña con brisas e sombras consolando os demais, o neno remoe pinga a pinga a bile do desamparo. Sente a necesidade de escoitar a voz querida de súa nai que rompa o pesado silencio que o aperta con forza no peito. Mais, os seus ollos baten con outros que expresan tenrura doce como o aroma das flores. Unha bágoa esvara pola meixela da muller que senta no banco traseiro mentres ergue a súa man dereita dirixíndose a Pepín:

— Ven, neno. Ven. Senta aquí. —Borboriña facéndolle acenos para que se acomode nos seus xeonllos. E, tendéndolle a man na penumbra, prende a do neno con dozura mentres lle ofrece o brando colo para o descanso. A cabeza de Pepín, embutida na boina negra, descansa sobre o peito lene e tépedo como un bolo de pan amasado con tenro cereal e lúa de ouro. Sente tamén o neno como o brazo da muller lle cingue maternalmente a cintura como rego de limpas augas que fertilizan o campo. No medio das tebras da noite, no extremo do vagón do tren mixto, dous seres silenciosos irradian luz como estrelas no firmamento.

Arrolado pola molicie do colo e polo movemento do tren, Pepín adormece profundamente na calor rítmica da viaxe. No soño, a placidez do colo materno alterna coa sensación de abandono do pai que lle arrebatou a morte na emigración.

A densa penumbra que circunda a modorra dos viaxeiros apenas contrasta coa opresiva negrura exterior. E así, hora tras hora, quilómetro tras quilómetro, como galgo doente, o convoi avanza uliscando as vías e emitindo de cando en cando horrísonos ouveos que espantan os animais dos seus tobos. Unha pálida claridade asoma con timidez no horizonte. Pouco a pouco, a terra vagarosa esfórzase por recuperar as formas moldeadas das sementeiras ocres, de árbores diseminadas, de casas de barro salpicadas no páramo confuso como elementos flotantes sen contornos. A paisaxe enmarcada nas fiestras, co albor precipitándose desde o ceo, corre furiosamente pola chaira entre trigueiras de sucos rectilíneos. Recende a carbón queimado e a auga fervendo. Séntense as primeiras voces dos viaxeiros que acordan ao novo día. Pepín esperta do prolongado sono. Mira atónito a cara da muller que o sostén no colo e, despois, avergoñado, repara derredor nos compañeiros de viaxe. E, de novo, cando se pon de pé, volve dirixir a mirada tímida e asustada á muller, que lle corresponde cun sorriso misterioso. A muller ergueita, estira os membros entumecidos durante horas, alisa coas mans as roupas engurradas, despois, descalza, achégase con coidado á fiestra e, mentres mira afora a luz crecente, cos dedos rápidos alisa o cabelo negro que recolle nunha coleta. E así fica inmóbil un momento mentres a claridade da ventá ilumina intensamente o seu rostro.

Na estación de León

En chegando a media mañá, o tren mixto detense na estación de León.  O espectáculo que aquí contemplan os segadores resúltalles admirábel: unha inmensa marquesiña de aceiro cobre as plataformas con anteparos vidrados e no lateral o impoñente edificio de dous andares coroado por un reloxo.

Como o tren demora aquí, algúns segadores descenden para estarricar as pernas e, de paso, contemplar o ambiente. Observan con admiración a grandiosa arquitectura das instalacións desta moderna estación. Un pequeno grupo de ousados segadores, guiados pola curiosidade, accede ao solemne edificio. Nas salas de espera, os viaxeiros clasifícanse por grupos sociais e agardan en distintas dependencias segundo a categoría dos boletos que posúen. Detéñense no despacho de billetes, na oficina de telégrafos, no local de facturación de equipaxes e, desde a porta, tamén fisgan e uliscan o gran salón comedor que figura rotulado Restaurant e non Fonda como sucedía na estación de Monforte.

—Eh, gallegos, no atasquéis la puerta del restaurant. —Rosma un homiño barrigán, faciana rosácea, ollos confusos, moi seguro de si mesmo, embutido o corpo convexo nun traxe escuro e a cabeza nun sombreiro de feltro agrisado.

—Pasa, señor Mazarolo escarrancado. Todo o ancho da porta para pasear o teu corpo escamallado. —Retruca o segador Anxo Caldeiro, da casa do Furoco de Val, mentres se inclina cerimonioso como criado ataviado con librea ao paso solemne do campanudo castelán mentres os seus acompañantes prorrompen nunha sonora gargallada.

De novo na marquesiña que cobre as plataformas por onde deambulan viaxeiros que descenderon dos trens ou que agardan a chegada doutros, a comitiva de segadores detense diante dos convois aliñados en paralelo, soportando o fervedoiro do vapor nas caldeiras e os bramidos agudos das locomotoras que concentran o son baixo o teitume metálico.

Soan tres toques de campá e o Xefe de estación berra mentres desenrola a bandeira vermella en dirección á cabeceira do convoi: —¡Viajeros al tren! ¡Gallegos también!

Polas chairas de Castela

E, de novo, o tren corre polas chairas castelás, áridas e desoladas. A locomotora sufócase no esforzo de arrastrar a restra de coches. Os vagóns xemen e tremen como un carro de vacas en rodeiras pedregosas. Os corpos dos segadores móvense sobre os duros bancos impulsados polo terríbel balanceo. Saltan os macutos e os fouciños nos alzadeiros. Tremelan os vidros desencaixados das fiestras. As rodas e os freos rechían asperamente.

Pepín, sentado no corredor co corpo reclinado no lateral dun banco, a medida que entorna os ollos volve sentir a molicie do colo que o acollera de noite mesturada co arrolo das ondulacións do tren.

O sol remonta cara ao cénit e a calor maniféstase en intensos refachos cálidos, alentos de lume que incendian a atmosfera. Polas fiestras entra un tenue po de carbón que tisna  as caras dos segadores e a madeira dos bancos. Ás veces, contrastando co cheiro do carbón, chega un sopro do perfume salvaxe dos campos espallados a cada lado do tren. E ciscados por aquí e acolá, pequenas vilas coas vivendas aliñadas aos lados dun camiño. Casas de adobe descarnadas, de formas irregulares diluídas nas diversas tonalidades do ocre das terras en que asentan.

Indalecio e Dositeo, absortos, contemplan a paisaxe fantasmagórica sen estar certos de que o que ven é real ou mero froito da súa imaxinación alterada polo sono e o cansazo. Ao lonxe, estas casas semellan pozas de sangue callado rodeadas polo verdor das pequenas hortas e das grandes sementeiras de cereal.

—Mira, Indalecio. Ves aquelas casas. Son encarnadas e non parecen de pedra. Pero o máis estraño é o que teñen arriba, no teitume. Non é colmo nin lousa como as nosas senón unhas cousas curvas coloradas. ¿E non lles entrará auga cando chove?  —Comenta Dositeo sinalando co dedo a paisaxe exterior—.

—Nunca tal vin. Non entendo nada. Non sei para que poñen nos lousados esas cousas rubias. Os nosos lousados son escuros, teñen que ser escuros e lisos para que esvare a auga neles cando chove. —Engade Indalecio—.

Dositeo e Indalecio descoñecen a tella. Non imaxinan a existencia doutros mundos que non empreguen a palla colmada ou lousa para cubrir as casas. Pouco despois, o sol enche todo e a claridade cega as terras neste día caloroso. A velocidade impetuosa do tren alterna coa lentitude na proximidade das estacións en que se detén longamente. En cada unha das paradas son varias as cuadrillas de segadores que descenden para continuar a pé os camiños que os conducen ao destino. Os de Penarrubia proseguen a viaxe. Pasan por Palencia. Na estación de Venta de Baños o convoi fica parado cedendo o paso aos trens que se dirixen ao País Vasco e a Madrid. Proseguen cara a Valladolid e Medina del Campo. E, por fin, descenden na estación de Arévalo, final do traxecto.

Chegada a Arévalo

Aquí, agrupados arredor do Maioral, os segadores que traballaban pequenas extensións de terreo encóntranse con toda a chaira de Castela para percorrela na súa inmensa amplitude. Os camiños son ríos de xente cargada co zurrón ás costas e con fouciños terzados sobre o peito. Emigrantes na procura do destino bulen co cansazo, a fame e a necesidade reflectida nos ollos. Nas súas cabezas perdura o son rítmico do troupeleo do tren e a sensación de balanceo nos corpos. Para chegar ás sementeiras de Madrigal de las Altas Torres queda aínda un longo treito que teñen que percorrer andando.

A tarde cae lentamente, as tonalidades do sol tinxen de amarelo a paisaxe e acentúan as sombras das árbores sobre os campos. Pouco despois, a pinga que quedaba de sol esténdese polo horizonte e logo desaparece. A noite esparéxese polo ceo e a escuridade avanza sobre a terra e sobre os camiñantes. Unha estrela brilla no crepúsculo.

—Para chegar pode que queden aínda catro leguas de camiño. Non imos seguir andando de noite. —Propuxo o Maioral— Temos os pés rebentados e estamos moi cansos. Cando encontremos un palleiro, pediremos permiso para pasar nel a noite.

—Os meus pés non aguantan máis. Máncame moito este zoco. É mellor quedar a durmir aquí mesmo. Non vai pinta de frío. Podemos deitar nesta trigueira a carón do camiño. E non temos que agradecerlle o favor a ninguén. —Engadiu Vicente de Papín—. Na beira do camiño, nunha sementeira de trigo cada un fixo o leito na terra entre os regos do cereal. E así, arrolados polos talos e as espigas que balanceaban arredor dos seu pobres corpos, emprenderon apracíbel sono. Mais, o Maioral tardou en adormecer. Pensaba en moitas cousas. Tendido entre os talos do trigo, coa cabeza botada para atrás, mirou as estrelas brillantes. Cando se calaron as voces, a caprichosa vida da terra comezou a revivir gradualmente: coellos furtivos acercáronse ás herbas verdes, os ratos corricaron sobre a terra seca, as aves rapaces voaron silandeiras sobre todos eles. Ao lonxe, por veces un can ouveaba.

Los siervos

O 2 de agisto de 1893 o xornal El Regional. Diario de Lugo publica o artigo de Aureliano J. Pereira titulado Los siervos, no que describe a situación dos segadores galegos en Castela.