De Penarrubia a Laxosa
21 de maio de 1893
Ás nove da mañá do 21 de maio de 1893, unha cuadrilla de nove segadores —catro fouces, dous mediofouces, dous atadores e un neno— sae de Penarrubia camiño da Estación de Laxosa para coller o tren que os leva até Madrigal de las Altas Torres, nas terras de Ávila. Ascenden a Serra do Puñago, pasan pola Barrosa, A Abelleira, Furís de Abaixo, Laurentín, Mirandela, Agustín, Coto, San Martiño de Folgosa, Franqueán, Castrillón, Pedradreita e enlazan coa estrada de Castela en Gomeán. Na Legua Dreita pasan polo Corgo, Chamoso, Cabreiros, Laxosa. Á unha da tarde están na Estación. O tren mixto procedente de A Coruña ten prevista a chegada ás dúas e media.
En Tralaira
Domingo. Aos poucos, arredor das 9 da mañá, os segadores da cuadrilla vanse xuntando en Tralaira segundo tiñan concertado. O rapaz de Camporredondo unirase no cruce dos camiños entre Valintrobo e Fontepapeira e o mediafouz Manuel Cordeiro, da Azoreira, farao na entrada da Abelleira. O sol reloce con limpeza. En regos ben aliñados, verdean as sementeiras de patacas no Agro. No monte esténdense as searas de centeo entre as alegres carqueixas e uces tinxindo a paisaxe de verde, amarelo e rubio.
Os segadores falan a altas voces e profiren chanzas entre eles. Os mais alegres, inconscientes das penalidades que lles depara esta aventura na que se estrean, son os atadores Dositeo e Indalecio. O fouz Anxo Caldeiro, veterano nestes trafegos, córtalles a euforia,
—Ai, mozos, cando vos aniquedes enriba dos mollos non habedes estar tan alegres. E agardade que non veñan trafegos peores.
—¿Que pode haber peor que esta miseria que nos rodea? —replicou Dositeo—. Esta mañá erguinme de noite para chegar aquí desde Teixeira de Abaixo e espéranme días e días atando mollos para facerme con catro reás. ¿Que trafegos peores que este podo agardar?
—Non te queixes, neno. Peores trafegos pasa quen está na guerra de África e mais loitando contra os mambises. O médico de Furís, que veu o outro día á A Pena de visita, díxome que Sagasta ordenara ao ministro da Guerra enviar un novo rexemento a Cuba porque alí andan as cousas moi mal, moi mal. ¿Sabes quen son os mambises, Indalecio?
—¿Non o hei saber? Seino ben. ¿E logo meu tío Enrique non leva alí xa dous anos?
A conversa detense cando se une ao grupo Xosé do Costureiro, o maioral que seleccionou os membros da cuadrilla.
Pucha negra calada, chaleco escuro sobre camisa de liño con mangas frouxas e pantalóns claros tamén da mesma tea. Nos pés, zapatos con sola de madeira de abidueira. Sobre o ombreiro esquerdo un bastón en cuxo extremo pendura voluminoso zurrón de badana coas provisións para a viaxe: un pan de centeo, varios anacos de touciño, algúns torrezos recentemente frixidos no lume. Como mudas, unha camisa e unha cirola de media perna. Na boca do zurrón, atado polo barbaqueixo, o sombreiro de palla de amplas ás para protexerse do sufocante sol castelán e mais un par de abarcas. E, como non, en bandoleira, o cordón do que colga a bota ben inchada de viño de Cacabelos. Na man dereita, un par de fouciños de folla longa cos fíos protexidos por viortos de palla. E, colgando ao cinto como os conquistadores do oeste, o locre coa pedra de afiar.
—Carallo, Costureiro. Fixécheste cun bo par de fouciños. —Dixo Anxo Caldeiro como saúdo referíndose á lonxitude da folla dos instrumentos de sega cos que se presenta o maioral.
—Levo, abofé. Encargueillos ao Corisco para esta campaña. Teñen bo punto de fío. E son grandes dabondo como para tombar dous sucos dunha fouciñada. —Respondeu Xosé con fachenda.
Entre os sete segadores reunidos en Tralaira, o de máis idade é Anxo Caldeiro, do Furoco de Val. Nos seus corenta anos de vida poucas horas deu ao descanso. Xa de neno alindaba ovellas na serra da Pena. Despois, traballou durante anos na ferrería da Veiga como aprendiz e foi axudante dun arrieiro tío seu polos camiños que conducen á Maragatería. En 1872, enrolouse nas faccións carlistas comandadas polo caudillo Núñez Saavedra. Anxo Caldeiro foi un dos cincuenta guerrilleiros que o 16 de maio de 1873 se presentou en Baralla e queimou o expediente que se instruía no xulgado municipal contra outros carlistas veciños das parroquias de Penarrubia e de San Martín. Pouco despois, tamén participou na queima dos libros do rexistro civil de Neira de Xusá e mais na apropiación a punta de fusil de 30.750 reais ao recadador de contribucións do mesmo concello. O 10 de xuño, era un dos cen homes a pé e catro a cabalo que asaltaron o recadador de contribucións de Mirandela no camiño que vai a Outeiro de Vellas, nas terras de Castroverde. As súas accións contaban coa anuencia do párroco Nadela Tellado e mesmo alguén dicía que era este cura quen as planificaba porque endexamais aceptou que o goberno liberal expropiase as terras do igrexario de Penarrubia e, menos aínda, que privase os párrocos de dar fe dos nacementos, matrimonios e defuncións dos seus fregueses como viña sucedendo desde sempre. Mais, a ventura guerrilleira do agora segador rematou cando, en decembro dese mesmo ano, foi detido pola Garda civil, sometido a xuízo e condenado a dez anos de prisión, dos que cumpriu oito encerrado nas húmidas e frías paredes do Castelo de San Antón de A Coruña. Nesta longa reclusión, co son monótono das ondas batendo nos grosos muros graníticos, Anxo do Furoco botou moito de menos a súa infancia en liberdade percorrendo a Serra da Pena en compañía das ovellas e, máis aínda, os longos camiños conducindo as reatas de mulas desde Astorga e O Berzo. Escaramonado das aventuras revolucionarias de xuventude, leva dúas décadas percorrendo cada ano os mesmos camiños en dirección a Castela como segador. Mais, este de 1893 será o primeiro que experimente a emoción de desprazarse en tren.
A Tralaira chega o son pausado e magoante do terceiro toque de campás anunciando o comezo da misa dominical. É hora de iniciar a viaxe. O maioral saca o reloxo do peto do chaleco, consulta a hora e diríxese ao grupo:
—Desde Penarrubia a Laxosa temos algo máis de tres leguas. Chegaremos sobre a unha. Xantaremos a esa hora na estación e colleremos o tren que pasa ás dúas e media. Non podemos demorar no camiño. Así que, ¡imos xa!
Polo Agro
Cada segador dispón o zurrón ao ombreiro e comeza a andaina. Diante van os mozos Dositeo e Indalecio que, asociados polo optimismo, conforman a vangarda deste grupo de novos heroes desexosos de conquistar extensas terras que dan pantrigo. Xosé do Costureiro e Vicente da Abraira, aliados en moitas batallas da vida desde a infancia, mantéñense ao final da cuadrilla en distendido parrafeo. Un e outro deixan no lugar fillos de poucos anos que, coas nais, farán fronte á vida durante este longo mes. Manuel de Castrolanzán e Vicente de Papín camiñan despreocupados centrando a atención nas sementeiras de patacas que despuntan nas leiras do Agro. Anxo Caldeiro, taciturno, coa mente concentrada nos avatares da súa vida, non ergue a vista dos seus pés, que seguen as pegadas das rodeiras marcadas no camiño terreiro.
Cando chegan ás Grobiñas, entre as carballeiras do Barrancal avistan dúas figuras enloitadas que se desprazan ás présas en dirección a Penarrubia.
—Son Domingo e Xenerosa de Frei que van a misa. —Indícalle en voz baixa Indalecio de Miguelín a Dositeo, que non os coñece por ter saído poucas veces do seu lugar de nacemento en Teixeira, na Serra da Fontoira. —Sonche de aí arriba —indica elevando a man esquerda cara o cumio do monte da Canteira—, de Cernadas. Hai pouco morreu o pai del, o señor Abelardo, e van á misa de novenario pola súa alma… Tocou a terceira hai pouco e chegan tarde.
Cando os segadores se entrecruzan cos apresurados fregueses, os saúdos limítanse a breves palabras por mor dos folgos entrecortados do matrimonio.
Pepín e don Froilán
No pontigo de madeira cruzan o rego do Mazuco, que baixa caudaloso polos Rebolos camiño dos Prados de Seis Fontes. Proseguen polas leiras de Linarelle. No piñeiral de Valintrobo, estanos agardando Pepín Corbeira de Camporredondo en compañía de súa nai, quen con dificultade contén a tristura por separarse do seu fillo acosada polo remorso de envialo a estrañas terras a tan curta idade.
—Ai, señor Xosé, teña moito coidado do meu Pepín. Este mes fixo catorce anos. Alinda moi ben a facenda, apaña patacas como un home e o ano pasado xa atou mollos nas searas. Élle moi obediente, gústalle traballar e di que de grande quere ser segador. Míreme por el, señor Xosé.
—Perde coidado, Rosa. Pepín vai vivir folgado estes tempos. Xa verás. Non vai segar nin atar mollos. Levaranos auga aos campos de trigo e mais nada. Ese vai ser o seu traballo. E tampouco te preocupes porque non vai carretar ao lombo os cántaros de auga. O patrón ten un burro con angarellas para cargar o peso da auga e os potes da comida. —Tenta tranquilizar o maioral a pobre nai con estas palabras que, no fondo son certas, mais tamén esconden longas xornadas de traballo, múltiples percorridos do rapaz como recadeiro baixo o inclemente sol castelán e noites de incómodo descanso en sementeiras e palleiros en compañía das chanzas de persoas adultas fogueadas nas asperezas da vida.
A pobre Rosa de Camporredondo quedara viúva cinco anos atrás. O seu marido, en abril de 1885 embarcara nun vapor da compañía Hamburg-Südamerikanische desde A Coruña con destino a Cuba consignado como pura mercadoría canda outros moitos emigrantes. Desde alí, escribiu á familia dicindo que conseguira emprego nunha abacería que rexentaba un veciño de Biduedo en La Habana e que estaba contento co traballo. Pouco despois, anunciou que servía carbón polos domicilios baixo as ordes dun carbonero natural de Murias, nas terras de Meira… As cartas que recibiu a familia foron cada vez mais espazadas e o 18 de novembro de 1888 chegou unha do abacero de Biduedo na que informaba a Rosa da morte do seu marido por mor da tise. A nai de Pepín, de viúva de vivo pasou a selo de morto en compañía doutros dous fillos, un de 15 e o outro de 17 anos.
—Señor Xosé, coide de Pepín. Mire que coma ben todos os días.
—Si, mamá. Alí cómese ben. En todas as comidas hai pantrigo. —Repuxo o neno con expresión de satisfacción.
As cándidas palabras de Pepín provocaron na nai un tenue sorriso tamén correspondido polo maioral. Da cabeza do neno, coa boina encasquetada cubríndolle a totalidade da fronte até a liña das cellas, destacan os ollos negros e as orellas que salientan baixo a pucha a ambos lados.
Da mirada tristeira de Rosa esbagoaron doídos sentimentos que non puido reprimir cando aloumiñou salaiando a cabeza do seu fillo ao despedirse. Alí, na beira do camiño de Valintrobo, enloitada, pálida e muda, Rosa de Camporredondo ficou como estatua de sal mentres o neno e Xosé do Costureiro avanzaban na procura dos demais homes que se distanciaran un treito. Os zocos que calza non lle impiden a Pepín seguir os pasos ao ritmo do seu acompañante. O encontro prodúcese na Ponte da Silvela xusto no momento en que, ao cruzaren as augas polo pontigo do río Seco, baten co reverendo don Froilán Arias Santisteban, párroco de San Lourenzo de Pousada e arcipreste de Valpedroso, que, mazaroco e colorado xinete no seu cabalo ruán, tocado co chapeu de tella adornado con borlas de seda e envolveito na roupa talar, mentres o grandioso cabalo como santo Cristovo chapuza ritmicamente as augas, desde a altura saúda con displicencia:
—Que a protección de Deus vos acompañe. —Bo día, teña vostede, don Froilán. —Responderon ao tempo que se descubrían mantendo a boina na man. E houbo quen ficou sorprendido pola presenza do clérigo percorrendo os camiños nesta hora de celebracións dominicais. Mais, alguén interpretou a viaxe do párroco en dirección ao Val de Neira de Rei por mor dalgún empréstito non amortizado en prazo. Dous días antes, celebrárase feira en Becerreá e, posibelmente, o prestamista era sabedor de que o seu cliente dispuña de carto fresco obtido na venda dun xato e, por isto, quo primum tempore, era xusto e necesario amortizar a débeda.
Pola Serra da Lagúa
Comeza o ascenso á Serra da Lagúa. Ao pasar polos montes do Carballal, Xosé do Costureiro acórdase da situación dos retallos de monte abertal que comprou na Barrosa, alí nas estremeiras da Pena da Uz, e de que Manuel Marrondo ameazouno con demandalo no xulgado a el e a outros de Penarrubia porque di que alindan neles o gando e recollen leña e esquilmo de terras exclusivas de seu. ¡Non queira Deus que me citen no xulgado municipal coincidindo coa sega en Castela!
Superada a costa da Barrosa, o camiño empedrado decorre chairo nun longo treito pola serra da Uceira. No fondo, a estreita foz con retallos de verdes prados fertilizados polas augas do rego do Carballal e do río Seco despois de mover as rodas dos muíños do Latadal. En fronte, O Couso e A Azoreira coas súas casas aliñadas arredor do camiño que percorre a Serra do Puñago. Nesta mañá luminosa e de ceo limpo, os oito membros da cuadrilla van lixeiros e optimistas na súa andaina. Pepín xa forma trío de xuventude con Dositeo e Indalecio. Este, bo coñecedor do camiño que levan, actúa de guía dos outros dous:
—Mirade, alí vense as casas da Abelleira.—Sinala ao lonxe coa man dereita estendida un grupo de cinco casas— Esas casas non son da parroquia de Penarrubia. Son da de Furís. Miña nai veu de Furís, da casa do Penso de Furís de Abaixo. Pasaremos por diante desa casa. Pero antes temos que baixar a costa da Casiña. A min gústame baixar esa costa andando porque o corpo tira para diante e as pernas baixan soas. Évos unha costa moi grande. Por elas non baixan nin soben os carros de tan costo como é. Os carros teñen que rodear por Pereira. As persoas vellas tampouco son quen de subir pola Casiña. Miña avoa, que en paz estea, sempre ía a Penarrubia rodeando polo camiño de Pereira. Eu nacín en Furís porque miña nai fora axudar na matanza á casa de seus pais e colleuna alí o parto. Dous días despois, meus avós deixáronlle unha egua para levarme a Penarrubia. E miña nai, a cabalo e comigo no colo, sempre contou que tampouco non quixo subir pola costa da Casiña.
Pepín de Camporredondo, habituado ás terras chairas do seu lugar non tivera ocasión de subir altitudes máis que para ir os domingos á misa na igrexa parroquial de Pedrafita, levantada no suave outeiro dun antigo castro, ou para, algunha vez a comezos de maio, ir á festa da Santa Cruz de Biduedo.
A Abelleira. Manuel Cordeiro
Na entrada de A Abelleira, diante da casa balconada de Ramón da Cruz, o mediafouz Manuel Cordeiro agarda sentado nos entullos dunha antiga parede ao pé do camiño. De complexión robusta e ollos azuis de mirada desafiante, en toda a contorna salienta polo seu cabelo roxo en bucles que endexamais cobre con boina e pola barba medrada e desamañada da mesma cor que poboa o rostro avermellado no que destaca nariz cumprido. O máis veterano da cuadrilla de segadores é curmán de Francisco Fernández Cordeiro, quen fora tenente do exército isabelino e, despois, capitán da facción carlista ás ordes do caudillo Manuel María Núñez Saavedra. Cando tiña dez anos, por consello do párroco de Santo Estevo de Furís, seus pais enviárono ao seminario de San Lourenzo de Lugo con destino ao sacerdocio. Alí coñeceu o músico Xoán Montes, quen o seleccionou para o coro catedralicio de nenos cantores que naquel momento se formou por iniciativa do bispo José Lamadrid. Mais, a vocación relixiosa non prendeu no rapaz e a súa práctica nesta escola cantorum só durou dous cursos, que nel foron suficientes para moldear o oído musical e para poder interpretar posteriormente coa súa voz de barítono poderosas e afinadas melodías das que facía partícipes os asistentes a celebracións festivas e traballos comunitarios. Por isto, cando Manuel Cordeiro sentiu voces e pasos que se achegaban polo camiño de A Barrosa, ergueuse e, de pé nos cascallos da parede en dirección aos segadores que se acercaban, entoou con vigor estas coplas:
Hei de ir á túa seitura, hei de ir á túa segada, hei de ir á túa seitura, que a miña vai acabada. ailaralara, ailaralarala. Imos cantando e segando, maioral de la cuadrilla, imos cantando e segando, que así gañamos a vida, ailaralara, ailaralarala. Son horas de merendiña, son horas de merendar, son horas de merendiña e aínda non veu o xantar. ailaralara, ailaralarala. Ruxe o ferro, ruxe o ferro Ai ruxe o ferro e corre o norte o diñeiro do meu amo, non se gaña nesta sorte. Ailaralara, ailaralarala.
Mentres se arremuíñan os membros da cuadrilla arredor de Manuel Cordeiro, este prosegue cantando. Desde o balcón da súa casa, o patrucio Ramón da Cruz, debruzado no pasamáns do corredor e toucado con chapeu negro de feltro que contrasta coa alba camisa que viste, segue con atención a melodía. Na face dos compañeiros de cuadrilla zumega a emoción que lles infunde o canto incitándoos ao optimismo e consolidando en cada un o espírito da colectividade que os agrupa. Como colofón, o mediafouce Vicente López emite un agudo e alongado aturuxo cuxo eco, ao bater coas serras onduladas do Puñago, se propaga pola angostura do fondo do val.
—¡Bo día teña vostede, don Ramón! —Saúda Xosé do Costureiro dirixíndose ao fidalgo da Abelleira mentres descobre a cabeza erguendo a boina en dirección á solaina da casa da Cruz.
—Que teñades boa viaxe e bo traballo nas terras castellanas. —Respondeu Ramón da Cruz.
Baixando pola Casiña
Cargados de novos folgos, despois desta breve pausa na andaina, os cuadrilleiros retoman a marcha optando polo atallo que lles ofrece o carreiro que descende vertixinosamente polo monte da Casiña cara a Furís de Abaixo. Desde o cumio da serra, neste día soleado e claro, os camiñantes divisan unha espectacular paisaxe de prados, sementeiras e arboredos salpicados aquí e acola de pequenas aldeas e, na estremeira do horizonte, a cidade de Lugo. Á dereita, a igrexa de Furís de Arriba, coa súa elegante espadana, preside con orgullo a freguesía.
Manuel Cordeiro, veciño da Azoreira e, por isto, fregués desta parroquia, que nese momento encabezaba o grupo, detén a marcha e virándose cara aos demais, ergue a man para tomar a palabra:
—Mirade os que non coñecedes estas terras. —E sinalando coa man dereita: —Alí, despois daquelas casas, vedes a igrexa de Furís. A carón, está a reitoral onde vive o novo párroco, don Feliciano. Mirade para diante nosa, alí está Furís de Abaixo. Furís de Abaixo é moi boa terra, mirade que herba verde teñen os prados. Levan boa auga os regos que os alimentan e tamén moven as moas de tres muíños grandes e de varios muíños relos.
Quen máis atención prestaba ás explicacións era Pepín de Camporredondo. Coa man esquerda agarrando o fardel que levaba nos ombreiros e coa dereita, dispostos os dedos en viseira na liña da boina sobre os ollos, escrutaba con atención esta nova paisaxe que tiña diante.
—Alí, á dereita, entre aquela carballeira está a casa dos meus parentes do Couto. Boa casa esta con moita facenda. Por abaixo pasa o río Mirandela, tamén de moi boas augas. Un pouco máis adiante está Laurentín e despois xa vén Mirandela. En Mirandela hai unha taberna que ten bo viño de Cacabelos. —Dirixíndose a Xosé do Costureiro: —¡Eh Maioral! Na taberna de Ansareo temos que facer unha parada. Imos ben de tempo e hai que coller forza para continuar.
—Veña. Sigamos. —Repuxo o Maioral.
Todos retoman o movemento, agás o atador Dositeo Sánchez que, anicado cara o chan, desata os amallós dos zocos que calza e, despois de metelos no macuto con parsimonia, emprende veloz carreira pola Casiña abaixo coa única protección nos pés dos carpís de grosa la negra que lle calcetara súa nai. Todos fican mirando o corpo do rapaz que se afasta vertixinosamente do grupo esquivando as pedras e outros obstáculos que se lle interpoñen no carreiro. Pouco despois, desaparece da vista ocultándose no fondo da serra detrás dunha parede que pecha o primeiro dos prados de Furís de Abaixo. O outro atador, Indalecio González, secúndao na decisión e, sen quitar os zocos, tamén se precipita costa abaixo feito un raio acompañando cada alancada co sonoro troupeleo das lamias do seu calzado ben ferrado.
Dos sete cuadrilleiros que seguen descendendo en grupo polo carreiro da Casiña, queda atrás o fouce Manuel Fernández porque as zocas que calza non lle permiten seguir o ritmo apurado que a inercia do descenso lles facilita aos demais.
—¡Ai, Manuel! Ten coidado non caias das zocas. —Berrou desde abaixo o mediafouce Vicente López— Xa che dixen que para andar van mellor os zocos. Mais, Manuel de Castrolánzán era un home de zocas. Sempre calzaba zocas, de verán e de inverno, porque para el os pés non se encontran cómodos en ningún outro calzado. As zocas dábanlle acougo nos pés e prestancia diante dos demais. E estando ben os pés, encóntrase ben todo o corpo e, se me apuras, tamén a alma. Quen lle facía as zocas era o seu veciño Serafín que, alén de zoqueiro, era o mellor gaiteiro da contorna. Non había romaría a que non acudise Serafín de Castrolanzán. E alí onde tocaba contaxiaba nos romeiros a ledicia que manaba dos seus áxiles dedos e mais dos seus ollos azuis raposeiros que seguían con complicidade as mozas nas súas danzas.
Furís de Abaixo
Unidos os nove cuadrilleiros no camiño chairo que serpea entre as casas de Furís de Abaixo, as súas facianas expresan a satisfacción de ter superado as costas das serras do Puñago e da Lagúa, que xa deixaron atrás no seu percorrido. O troupeleo dos zocos ben ferrados para esta longa viaxe marca sonoro e acompasado ritmo, que se silencia nos treitos de esterqueira que se estenden diante das casas de Cantiz e de Cabanela. O patrucio do Río, apoiado na folla da portada que pecha o curral da súa casa, saúda os viandantes ao seu paso.
—¡Bo día teñades todos!
—¡Ola, señor Eladio! ¿E que sucede hoxe en Furís que non se ve xente? —Preguntou Xosé do Costureiro.
—Estanche todos na igrexa. Foron todos a misa, agás eu que xa non teño folgos para chegar a Furís de Arriba.
—Pois, non se lle notan os anos. Está vostede feito un mozo. —Repuxo Xosé.
—Si, si… mozo de noventa e dous anos. E xa non é a idade senón esta apertación que se me pon no peito a que non me deixa andar polos camiños. Cando volvades de Castela non estarei aquí para vervos pasar de novo.
—Señor Eladio, como os meus parentes do Penso tamén estarán na igrexa, faga o favor de saudalos da miña parte e dígalles que en Penarrubia quedan todos ben. —Pediu o atador Indalecio de Miguelín.
—Si, neno. Así llelo direi. Que Deus vos acompañe. —Rematou o patrucio do Río—.
En Mirandela
Desde Furís de Abaixo, os segadores continúan polo camiño que, entre lameiros, bordea o monte da Paleira en paralelo ao río e en pouco tempo chegan a Mirandela. Cando se aproximan á pequena igrexa que se alza nun outeiro, Pepín de Camporredondo fica parado diante da Casa Grande mentres comenta con Dositeo e Indalecio:
—Endexamais vin casa tan grande e con tantas fiestras. ¡O demo! Aquí por diante conto seis no primeiro andar e abaixo ten cinco e dúas portas. E polos lados tamén ten fiestras. Mira, alí no medio enriba da porta hai unha cabeza con sombreiro ben raro con plumas ou cousa parecida e no medio unha coroa como esas da Virxe, unha letra M grande e moitos adornos.
Tiña razón Pepín para ficar sorprendido perante esta casa brasonada, a Casa Grande de Mirandela. De planta rectangular, con tantas fiestras como comentaba Pepín, fora propiedade da familia Montenegro Yebra, cuxos varóns facían gala de executorias nobiliarias e, por herdanzas e casorios, de seren señores de pazos, torres e terras en Moreda de Lanzós, A Raxoá, Begonte, Rego do Ameneiro, A Insua e Mondoñedo. Mais, cando Pepín e os demais segadores pasaron por diante, esta casa xa non era rexida polos Montenegro senón pola familia Pallín, que lla tiñan arrendada a humildes caseiros.
Desde Penarrubia, os segadores levan percorrido unha legua e media. Son aproximadamente as dez e media da mañá. Nin os adultos nin os rapaces, habituados como están a desprazárense andando, senten cansazo nin molestias nos pés.
Na taberna de Ansareo
Como propuxera Manuel Cordeiro, detéñense na taberna de Ansareo, ben fornecida de viño. Precisamente, xusto no momento en que chegan os camiñantes, o Arrieiro de Laurentín está descargando do carromato tirado por cinco mulas un barrigudo bocoi de seiscentos litros. O Arrieiro de Laurentín anda polos cincuenta anos. Baixo de estatura, ten un ventre en forma de globo coroado por unha cara encarnada entre dúas patillas grisallas, unha liña moi fina de pelos negros que queren ser bigote e un tic na pálpebra do ollo dereito que estremece en coincidencia cos frecuentes xuramentos con que se acompaña no falar.
—Ah, ah… Outra xente máis camiño de Laxosa. —Indica a modo de saúdo o Arrieiro mentres, moi enfurruñado, prosegue os traballos de descarga axudado por dous homes— ¡Cagoendiola! Isto é a perdición, a ruína… Desde que pasa o tren por Laxosa perdín encargos… ¡cago en ningún dios! Agora xa traen en tren os bocois do Berzo e de Quiroga e os arrieiros ¡cagoendiola! deixamos de andar polos camiños como faciamos. ¡Cago en ningún dios! Estas máquinas do demo estannos quitando o pan. Non saben que inventar cada día para amolarnos… ¡Puta que os pariu! ¿Que vai ser de min cos cartos que me costaron as mulas e este carromato que non serven para outra cousa? Acabáronse os arrieiros. ¡Mal raio os parta dunha puta vez!
O Arrieiro de Laurentín era ben coñecido polos membros da cuadrilla de segadores e por todos os veciños das parroquias limítrofes. Verán e inverno percorría o Camiño dos Arrieiros co seu carromato trafegando sal, aceite, carbón e, fundamentalmente, viño, que lle encargaban taberneiros da contorna como facía Ansareo de Mirandela.
A taberna de Ansareo non é unha taberna onde se pode botar unha partida de cartas ou tomar un neto de viño mentres se amañan os asuntos da freguesía. Non. Trátase dun comercio que despacha viño por xunto a outros taberneiros e a particulares. Vende a bo prezo viño de aceptábel calidade e entre os seus coñecidos pasa por ser un arteiro negociante, un auténtico experto cheo de ocorrencias enxeñosas que envolve con refráns e palabras ben faladas. A porta deste comercio de viño ábrese a carón mesmo do camiño que conduce a Outeiro das Vellas. E dicimos ábrese porque sempre se mantén franca convidando desta maneira o camiñante a pasar ao seu interior. Aquí, odres, pelellos, botas, barricas e bocois alíñanse sobre pesadas vigas de carballo ennegrecidas pola humidade do local a causa da falta de ventilación e pola situación próxima ao río.
—Coño, Ansareo. Deixa que o Arrieiro siga baduando e énchenos as botas dese bo viño que tes. Interrompeu Manuel Cordeiro.
—Si que o teño, e ben bo que o teño. Viño fresco que vén de traerme desde Cacabelos e non como ese que despacha o Barraqueiro de Coto, que chega mareado en tren e non hai dios que o beba. O viño hai que trasfegalo con moito coidado. O tren vai moi rápido, mete moito ruído, ruído metálico que marea as persoas e tamén marea o viño, ¿sabes? Os cristiáns temos alma, pois o viño ten espírito, que é a súa alma. E se nós, que temos a alma negra, nos mareamos, ¿que lle pasará ao viño que ten o espírito tan feble?
Mentres tanto, os segadores engulidos na escura e húmida taberna, observan como Ansareo, sen interromper o seu discurso, vai enchendo cada unha das botas que lle presentan. —Mirade que san e fresco está este viño que levades. Xa sabedes: o viño, pola cor e o pan, polo sabor. O viño é saúde, ben o sabedes: pan e viño andan camiño mellor que mozo garrido; sen pan nin viño non se anda ben o camiño; con solas, pan e viño xa pode un andar camiño. Boas solas xa vexo que levades e ben ferradas. Este viño tamén vos vai dar forza na viaxe.
Na taberna do Calao
Cando saíron da taberna, os segadores botaron de menos o fouz Anxo Caldeiro, quen, aproveitando a negrura da espenuca de Ansareo, se encamiñara á taberna do Calao, situada a pouca distancia. Desexaba tomar un vaso apracibelmente, fóra das elocuencias repugnantes de arrieiros e comerciantes. Anxo compracíase na soidade, aborrecía a vida social e detestaba as persoas locuaces. Xa de neno, gustaba máis do pastoreo gardando ovellas na Serra da Pena que dos xogos cos da súa idade. Como arrieiro, gozou das paisaxes ariscas en compañía das reatas de mulas. Sendo guerrilleiro, preferiu participar nas emboscadas asaltando os recadadores de contribucións e bens estancados nos camiños solitarios. Os oito anos de prisión encerrado no Castelo de San Antón consolidaron finalmente o seu carácter eremita. Alí na taberna, o Calao serviulle unha cunca de viño tinto, que baleirou con compracencia de dúas papadas. Non necesitaba encher a bota que levaba colgada en bandoleira porque iso, como bo cliente do seu veciño, xa o fixera antes no Taberneiro de Val. Cando se dispuña a saír, na porta bateu cun home de pequena estatura, delgado, de cabelo agrisado, barba a medio afeitar e mirada fusca. Era Lago de Laurentín. Nada máis recoñecérense, nas caras de ambos rebentou a ledicia e, sen outras palabras, cantaron ao unísono con ritmo militar e voces ben acordadas
Cálzame las alpargatas, dame la boina, dame el fusil, que voy a matar más guiris, que voy a matar más guiris, que voy a matar más guiris que flores tienen mayo y abril. Que yo me voy, que yo me voy, que yo me voy a la facción a defender la bandera de don Carlos de Borbón.
O taberneiro, un rapaz novo de cara redonda e ollos expresivos que fitaban con sorpresa os dous clientes, non era quen de entender o xúbilo de Lago de Lurentín porque endexamais o vira sorrir.
—¡Coño, Caldeiro! ¿E ti que fas hoxe por aquí? Hai ben tempo que non nos vemos. —Preguntou Lago—. ¡Que mal che sentan a boina negra e ese fouciño que cruzas en bandoleira! ¡Ai aqueles tempos de boina vermella e do Berdan de 15 milímetros cruzado no peito! Miseria de tempos estes e miseria de tempos aqueles dos que non quitamos ningún proveito. Era certo. Antano correran xuntos moitas aventuras e tamén padeceran en compañía grandes desventuras. Había vinte anos compartiran ideais carlistas e ambos integraban a facción guerrilleira que, capitaneada por Antonio Guitián, o dez de xuño de 1873 asaltou o recadador de contribucións de Mirandela. O de Laurentín conseguira escapulir da requisitoria do Fiscal militar da Praza de Lugo publicada como edito en todos os boletíns oficiais, xornais e taboleiros de concellos e parroquias da provincia, mais Cordeiro foi apreixado pola Garda civil unha fría noite de decembro daquel infausto 1873 cando se encontraba alternando na taberna de Ramona Gómez nos Mazos de San Martín de Neira de Rei. Desde este momento, a vida de Cordeiro escureceu durante oito anos; namentres, Lago, amargado polo fracaso, reincorporouse aos traballos agrícolas en Laurentín refuxiándose nas searas do monte comunal da Paleira, que se dedicou a cavar e cavar para sementar centeo e, como precursor da reforestación, plantar grandes extensións de piñeiros.
O médico de Furís
Reagrupados despois deste breve refrixerio, os segadores reencontráronse nas Veigas, á saída do lugar. Desde aquí proseguiron en dirección a Agustín. Cando chegaron á Revolta, alí onde o camiño se bifurca cara a Miranda, cruzáronse cun xinete, que resultou ser don Antonio Correa, o médico de Furís, ben coñecido dos cuadrilleiros por ser natural de A Pena. Había pouco que rematara a carreira en Santiago e completara a formación en Madrid. Decidiu iniciar a profesión nestas terras porque seu tío e padriño, desde había pouco párroco con destino en Penarrubia, tivera este encargo na freguesía de Santo Estevo de Furís.
De aspecto xuvenil, cara amábel e xestos suaves, destacan na súa face os ollos que mostran sabedoría e o bigote negro recortado sobre os beizos rematado a ambos lados en finas liñas lixeiramente onduladas cara arriba. Deseguido recoñeceu os segadores e, entre eles, o maioral Xosé do Costureiro co que compartira xogos nos veráns da infancia. Desde o alto do cabalo negro, que non cesaba de piafar e de mover a cabeza refreada polas rendas tirantes, o médico saudou:
—Ola, veciños de Penarrubia —dirixindo despois a mirada a Manuel Cordeiro da Azoreira— e tamén de máis cerca. ¿Hai algunha novidade por aló? ¿E meu padriño? —Don Antonio non necesitou preguntar para saber da presenza destes homes naquel camiño de Mirandela. O macuto ao lombo de cada un deles e os fouciños daban explicación certa do cometido dos camiñantes—.
—Ola, bo día, teña vostede don Antonio. —respondeu Xosé do Costureiro— Por aló todo ben. Seu tío quedaba dicindo misa xusto cando nós saíamos de Penarrubia… ¿E logo vén de visitar algún doente?
—Non, Xosé. Veño da casa de Filipón de Miranda. Adelaida tivo unha nena hai unha semana e fun ver como seguen nai e filla. Todo vai ben. A nai estase recuperando do parto cos bos caldos de galiña que lle prepara a sogra e á nena, que xa foi sacramentada, puxéronlle de nome Esperanza. Esperanza é o que necesitamos nestes tempos. Son moitas as doenzas e os achaques que nos rodean. E vós tede coidado por Castela que por alí anda moito andazo. —Don Antonio estábase a referir á pandemia tan agresiva, coñecida cos nomes de trancazo, influenza, dengue e grippe rusa, que neses momentos estaba asolando o mundo e tamén tiña presente os gromos do temíbel cólera que se propagaba por Castela.
—Ben. Así que colledes o tren a Laxosa para ir segar a Castela. Facedes ben ir en tren e non andando como fan outros. O tren é o mellor medio de transporte. Vai un sen mover as pernas e quen gasta enerxías é a máquina de vapor que transporta os viaxeiros e as mercadorías. O ferrocarril é o mellor invento deste século que se está acabando. O tren vainos traer moita riqueza, xa veredes. Na provincia temos moita riqueza, temos minas de ouro e de ferro en abundancia e necesitamos o tren para explotalas. A única liña que temos hoxe non nos soluciona os problemas. O tren non pasa por Meira, nin por Vilaodriz nin por Becerreá. E nestes sitios hai moitas e moi boas minas.
Os nove segadores están arremuiñados a carón do inquedo cabalo e seguen con moita atención as palabras que desde o alto lles dirixe o médico don Antonio Correa:
—Nestes momentos, o propietario Xosé María Carracedo e mais eu estamos escribindo un libro no que tratamos da riqueza mineira que temos na provincia e da necesidade de construír liñas de ferrocarril para transportar ferro e ouro. —Efectivamente, don Antonio é un afervoado defensor da minería e do ferrocarril. É partícipe do proxecto de crear dúas novas liñas ferroviarias. Unha, enlazaría desde a Pobra de San Xiao até Becerreá para transportar os minerais existentes nesta comarca. Con esta finalidade, o enxeñeiro francés Mr. F. Prot de Viéville creara a empresa Lugo Goldfields Company Limited. A outra liña ferroviaria coa que soñaba o médico arrincaría en Rábade e chegaría a Ribadeo pasando por Meira e A Pontenova para transportar viaxeiros e mais exportar a Francia e o Reino Unido o mineral de ferro extraído nas minas de Vilaodriz.
—Si, amigos. O ferrocarril redimiranos da miseria. Sen el, os nosos fillos están condenados a subir ao único tren que nos leva, cara ao oeste, á Coruña para coller o barco da emigración e, cara o leste, para segar campos en Castela e para aleitar fillos de familias alleas. Os segadores fican reflexivos e proseguen o camiño remoendo en silencio as palabras do médico Correa.
Por Agustín e Folgosa
Despois da breve parada en Mirandela, baixan alegremente cara a Agustín entre carballeiras e prados. As terras son chairas e a mañá calma de primavera infunde folgos. Afeitos como están aos camiños e aos carreiros costos de Penarrubia, andar por estas paraxes fáiselles doado e mesmo pracenteiro. Pasan por Coto e, en pouco tempo, chegan a Folgosa. Aproveitando o descenso do terreo, e con marcha máis apurada, enfían pola congostra que hai na saída do lugar. Alí, Vicente Abraira, que non saciara a sede en Mirandela, aproveita para beber auga fresca que cae por un cano da fonte a unha pía de pedra xa estragada polo tempo. Pouco a pouco, as terras chairas van cedendo a pequenas elevacións do monte do Reboiro, que os nosos segadores deixan á dereita seguindo o carreiro que vai en paralelo ao rego da Campa.
En Franqueán
Cando se acercan a Franqueán son as once e media da mañá e os camiñantes comezan a sentir o toque de alarma das campás da igrexa. Manuel Cordeiro e Vicente de Papín, que encabezan o grupo, remansan o paso e víranse cara os demais, sorprendidos pola repetición de seis badaladas rápidas seguidas por unha intensa e de timbre máis agudo. Sobre os pes dá un xiro completo observando o horizonte:
—¿Que pasará en Franqueán? Non se ve fume por ningures.
—Temos que pasar a carón da igrexa. Cando cheguemos alí xa nos dirán que pasa. —Propuxo Anxo Caldeiro.
Efectivamente, o camiño que levan os segadores pasa á beira da igrexa parroquial de Franqueán. Esporeados pola curiosidade, en pouco tempo os nove cuadrilleiros divisan o templo e senten voces de xente congregada no adro. ¿Que sucederá? Avanzan a paso rápido e, entre os numerosos veciños, por enriba da parede que pecha o adro, salienta o perfil do párroco enfundado na sotana movéndose ás présas, acenando cos brazos entre os presentes e logo desaparecendo posibelmente no interior do templo. Cesa o son das campás cando os segadores se deteñen diante das cancelas metálicas abertas de par en par que permiten o acceso desde o camiño ao adro e tentan ser sabedores do acontecido.
—E logo, boa xente, ¿que desgraza sucede en Franqueán? —Pregunta Manuel de Castrolanzán mantendo a postura ergueita do seu corpo mentres descarga enriba da parede o peso do zurrón que leva ás costas.
—¿Que pasa? Esta noite pasou algo terríbel. Algo que non ten nome. —Respondeu entre laios agudos unha muller enloitada e escuálida de chambra esfiañada, saia con mantelo atado á cintura, pano de cabeza con lazada traseira e zocas nos pés, que, levada da axitación nerviosa, non quixo ou non foi quen de saciar a curiosidade dos nove seitureiros.
Un vellouqueiro fraco, corcovado e alegre, de cara engurrada como un pergameo, nariz afiado e ganchudo de peteiro de corvo, deixou o grupo de fregueses e, bordeando sepulturas, achegouse á entrada do adro, que tamén servía de cemiterio:
—Un sacrilexio, esta noite cometeuse un sacrilexio nesta igrexa. Cheguei con tempo para dar os tres toques de campás para a misa. Serían as dez e media. Toquei a primeira e a segunda e logo abrín as portas da igrexa e foi cando vin o sagrario aberto e as sagradas formas esparexidas polo chan. Pensei que caía alí mesmo do arrepío que me deu, mais repúxenme e fun correndo polos prados de Eirexe arriba e avisei a don Xosé do que pasara. El mandoume tocar as campás a rebato e isto fixen até hai un pouco que parei. Don Xosé chegou pronto e o que alí viu foi aterrecedor. Os fillos de Belcebú, alén do copón que gardaba as hostias, roubaron o cáliz coa patena, que son de ouro, a culleriña de prata, o relicario tamén de prata con parte dourada que se usa para o viático, un pano de seda branco, o lenzo corporal e arredor de trinta pesetas que había na caixa das esmolas da Patroa. En sesenta anos que levo de sancristán nunca vin tal. Os condenados entraron pola fiestra traseira da sancristía. Tíñano fácil. E tamén saíron por esa fiestra. Hai pegadas deles. Pegadas de dúas persoas e non son de zocos nin de zocas. Son de botas novas. Debeu de ser todo sobre as catro da noite. A esa hora ladraron moito os cans pola Horta do Prior e polo Souto Vello. Seguro que fuxiron por aí cara Castrillón.
Nese momento, don Xosé López Santiso da Fonte, párroco de Santa María de Franqueán, saía da porta principal da igrexa baixo as dúas arquivoltas. Protexido polo bispo Aguirre, conseguira había pouco como primeiro destino esta cobizada parroquia do arciprestado do Picato. O novo presbítero parecía un neno pola aparencia: ollos azuis, profundos e tristes; face branca e nacarada como a dunha moza burguesa, cabelo louro con tonsura lustrosa no curuto da cabeza, e corpo delgado oculto baixo as pregaduras da sotana. Nacera había vinte e sete anos na casa de Vilasouto da freguesía de Riomol. Fillo de labregos acomodados, coñece á perfección o valor dos cartos e as relacións sociais. Xermán de Vilacote, o seu veciño e compañeiro de promoción sacerdotal destinado na afastada parroquia de Vilaquinte nos montes de Cervantes dicía del “a Santiso da Fonte agárdao unha coenxía na Santa Igrexa Catedral”. Mais, as circunstancias da vida e, sobre todo, o traslado do bispo Aguirre para o arcebispado de Burgos, truncáronlle as apetencias e as súas expectativas ficaron definitivamente reducidas a ser pastor de almas na veciña parroquia de Gomeán.
Os fregueses concentráronse arredor do párroco, quen, subido nun pequeno pousadoiro de pedra que hai diante das columnas da porta románica, con voz atiplada anuncioulles que, perante tamaño sacrilexio, quedaban suspendidos todos os actos no templo mentres non fose de novo sacralizado todo o recinto.
—Esta noite persoas desalmadas, inspiradas por Satanás, cometeron dous gravísimos pecados na nosa igrexa parroquial. Cometeron sacrilexio contra locum sacrum ao entraren violentamente nela e tamén cometeron o máis grave sacrilexio contra res sacras: roubaron os vasos sagrados e profanaron a sagrada Eucaristía. Agora mesmo, saio camiño de Lugo para informar o vicario do acontecido. O Pedáneo xa marchou a cabalo hai unha hora para dar parte deste delito no cuartel da Garda civil de Gomeán. O sarxento Maside e varios números xa virán de camiño a estas horas. Vós regresade ás vosas casas e ide tranquilos por non poder santificar este domingo. Trátase de vis maior ou causa de forza maior, que xustifica a ausencia da santa misa nesta freguesía de Santa María de Franqueán.
Tres cans vagan arriba e abaixo polo camiño que decorre en paralelo á igrexa ignorando a presenza dos segadores arremuiñados diante da cancela do adro. Cando o párroco pasa entre eles, os nove, que permaneceran atentos a todo cando viñan de ver e oír, miráronse entre si e, silandeiros, retomaron a partida cara ao seu destino sen facer comentarios. Coñecedores do traxecto, collen o carreiro que serve de atallo entre os prados de Eirexe e da Namela cara o camiño que, bordeando o lugar polo norte, conduce a Castrillón. Na carballeira da Esperela, o mediafouz Vicente de Papín quéixase dun pé. Máncao o zoco dereito na deda moumiña. O cabrón deste zoco vaime amolar a viaxe. Menos mal que non é inverno e non me veñen as frieiras que tanto proen. ¡Uf! Os días de xeada, as frieiras non me deixan andar por moito que leve os pés ben quentes nos zocos. Agora non son as frieiras, é o cabrón deste zoco novo que me manca. Un pouco máis adiante, ao chegaren ao río Tórdea, Vicente aproveita o peitoril da ponte para sentar e quitar o maldito calzado. —Eh, agardade un pouco. Vou mirar este pé, que me manca un zoco. —Berra Vicente de Papín aos compañeiros, que continúan avanzando. Debaixo do carpín comproba a existencia dunha bóchega acugulada de líquido a punto de rebentar. Fácil solución. Coa navalla meirega que sempre leva no peto do chaleco faille un corte, volve calzar carpín e zoco e, confiando na desaparición da molestia, emprende carreira cara os demais camiñantes.
Por Castrillón e Pedradreita
O Maioral está preocupado porque non se cumpre o horario programado. É mediodía e van con retraso. A esta hora debían estar chegando a O Corgo. Os acontecementos de Franqueán explican a demora que levan. As terras son chairas e o camiño é de bo andar. Alixeiran a marcha entre prados e carballeiras e, en pouco tempo, chegan a Castrillón. Casas sólidas de cantería alíñanse arredor do camiño con fértiles hortas de cenorias, feixóns, cabazas e cebolas. De cando en cando, os froitos abrollan nas cerdeiras. Veñen despois prados e boas sementeiras nas que as espigas de centeo comezan a mostrar veas azuis e amarelas. Queda cerca Pedradreita. Tiñamos que estar agora en San Cristovo de Chamoso. Perdemos moito tempo en Franqueán. Menos mal que o camiño que falta é chairo e ándase sen esforzo. Pronto chegaremos a Gomeán e desde aí vén a Legua Dreita. ¡Uf! Unha legua aínda para chegar a Laxosa. Unha legua, unha hora. Pasará un cuarto da unha cando academos a Estación. Tampouco é moita demora. O Maioral sorrí satisfeito e así llelo vai comunicando aos seus acompañantes. Ningún deles se queixa da longa andaina que levan percorrido nin do traxecto que lles queda. Pepín de Camporredondo, malia a pouca idade, camiña como os demais. Sente a emoción da próxima chegada a Laxosa e da súa viaxe en tren. Endexamais vira de cerca un tren nin se imaxinaba como esa máquina podería correr sobre dous ferros estreitos dispostos en paralelo. E menos aínda podía entender que o tren andase debaixo dos montes como lle dixeron que fai. Isto si que o arreguizaba: ir metido debaixo da terra. ¿E se o monte vén abaixo? Como as toupas. As toupas tamén andan nos prados debaixo da terra e fan pequenas moreas de terra fresca. Bonifacio de Argadelo apáñase moi ben para matar as toupas. Nos seus prados non hai toupas. Cando empezan a formarse eses montiños que fan as toupas, calca moi ben a terra cos polacos e calcando co peso do seu corpo desfainos e logo co rodo aplana todo e non volven aparecer as toupas nos prados de Argadelo. Xa me imaxino as toupas esmagadas debaixo da terra. As toupas mortas sempre quedan coa boca aberta e as patiñas dianteiras estiradas con esas unllas tan longas que teñen. As toupas son bichos feos. Traballan moito coas patas dianteiras, pero teñen dedos con unllas moi finas e limpas. Non entendo como poden ter tan limpas as mans. Cando apaño patacas póñenseme as mans moi sucias de terra e as toupas, que pasan todo o tempo traballando debaixo da terra, teñen os dedos sempre moi limpos. Pepín volve pensar no tren e o seu ánimo desacouga.
O salvoconduto
En saíndo de Pedradreita, alí polas chousas dos Pereiros, xusto na volta que fai o camiño antes de Gomeán, os segadores baten de fronte coa parella da Garda civil. Son Maside, o sarxento primeiro e comandante do posto, e Zoilo García, o número que o acompaña. Maside leva quince anos controlando os camiños destas terras. Ingresou na Benemérita en 1865. Tocoulle facer fronte ás faccións carlistas que campaban pola contorna na década dos setenta. Por méritos nestas campañas conseguiu ascender a cabo primeiro en pouco tempo. Na actualidade, coñecido por todos, controla con man ferreña a orde pública no concello e, especialmente, concentra a atención nos transeúntes que percorren os camiños rurais e a estrada de Castela.
Casaca e pantalóns azuis, puños e colo vermellos, polainas de pano pardo, tricorne de hule negro con barbaqueixo, correaxes amarelas con tres cartucheiras, mochila colgada en bandoleira e fusil Remington con baioneta, os dous axentes interpóñense no camiño dos nove segadores:
—Ola, boa xente. Vexo que sodes segadores camiño de Laxosa. Aparentades homes de orde, mais, como ben sabedes, temos o deber de controlar os camiños por se andasen neles facciosos e salteadores. —Indica o sarxento Maside— ¿Quen é o maioral da cuadrilla? —Aquí, servidor é o maioral —Retrucou Xosé do Costureiro mentres descolgaba o macuto que levaba ao lombo e o pousaba na chan extraendo del unha sobada carteira de coiro na que contiña o salvoconduto expedido polo alcalde de Neira de Xusá—. Señor sarxento, pode comprobar neste papel quen somos, de onde vimos e a onde imos.
En efecto. O sarxento Maside le en alta voz o salvoconduto que lle presenta o maioral e coincidindo con cada un dos nomes observa con atención a súa fisionomía. Cando lle toca a quenda a Anxo Caldeiro, o suboficial fita pausadamente a súa face e durante uns segundos mantense calado. Racha a tensión a intervención do maioral:
—Señor comandante, Anxo Caldeiro élle persoa de orde e de tan boa conduta como calquera de nós. Élle parente de don Antonio Caldeiro Franco-Díaz, cura coadxutor de Penarrubia. O actual párroco desta freguesía pode darlle información sobre este fregués.
—Será como dis, maioral, mais noutrora non era así. Ben o sabe el. —Fungou o sarxento Maside— Si, si. Pero sodes nove e neste salvoconduto só figuran oito nomes. —Apostilou concentrando a mirada escrutadora no cabelo e na barbas roxas de Manuel Cordeiro. —Señor sarxento, —terzou o aludido— eu levo aquí o meu salvoconduto porque lle son da Azoreira, parroquia de Furís e concello de Castroverde. Quen me fixo este salvoconduto foi o alcalde Bartolomé Vázquez, que vostede coñece ben. Teña.
En Gomeán
Pouco despois de Pedradreita, a cuadrilla chega a Gomeán e aquí os nove segadores enfían alegres pola Legua Dreita. O Maioral coñece o Camiño real que conduce desde Laxosa a Lugo. Pasara por el nalgunha ocasión para facer xestións na cidade.
—Estamos en Gomeán. Mirade este camiño empedrado. En realidade, chámanlle estrada e non camiño, estrada de Castela. Por aquí adiante chega á Coruña e tras de nós chega a Madrid. Mirade que dereito vai desde aquí. Chámase o camiño da Legua Dreita porque mide xusto unha legua e non veredes nel ningunha volta. Mirade alí lonxe, á esquerda, onde deixa de verse o camiño, está Laxosa e un pouco máis abaixo queda a Estación do tren. Estamos chegando. Falta pouco. Nunha hora estamos alí. E, mentres agardamos polo tren, aproveitaremos para xantar, que hai fame.
A sorpresa esténdese entre os cuadrilleiros. Afeitos todos eles a movérense polos camiños costentos de Penarrubia e das serras de Puñago, da Pena e da Fontoira, a paisaxe que se lles ofrece desde o Alto de Gomeán resulta desconcertante. Os que foran segar a Castela en campañas anteriores coñecen as súas inmensas planicies, unhas ermas e outras a cereal. Mais, esta paisaxe chaira na que se alternan prados, cortiñas, sementeiras, carballeiras, soutos e toxeiras verdeando non crían que existise ten cerca dos seus lugares. Dositeo Sánchez, que nunca saíra de Teixeira de Abaixo, segue observando a impresionante panorámica que se lle ofrece:
—Aquí pódense cargar ben os carros para carretar o estrume ás cortes e despois para levar o esterco ás leiras. Os bois pouco teñen que tirar deles.
—Neno. Por aquí hai poucos bois. Para arar e tirar dos carros, a xente destas terras tenche mulas e machos. Como non hai costas e a terra non é tan dura como por aló, os machos son máis rápidos. É certo, os bois teñen forza, pero os machos móvense ben máis rápidos. —Engadiu Manuel Cordeiro. —Si, si —terzou Vicente Abrairas— Sonche de machos e mulas. Na Adai, aquí cerca, fanche a Feira dos burros os 13 de cada mes, pero tamén hai cabalos, eguas e machos. Vén moita xente a esta feira. O meu burro compreino nesta feira hai sete anos. O día aquel coincidín cun patrucio de Outeiro de Rei que tamén se lle antollou o mesmo burro. Díxome que se chamaba Antón de Hortas e que, se algún día decidía desfacerme del, que o avisase por carta. Díxome que era coñecido en toda a contorna como Antón da casa de Hortas e que cando lle escribise con pór esas palabras no sobre xa lle chegaba a carta. Pero, eu estou moi contento co meu burro. Vai envellecendo e xa lle branquea o pelo ao pobre, mais conserva o porte ergueito que tiña o día que o vin por primeira vez na Adai. Daquel Antón de Hortas non volvín saber máis. Pareceume un home nada corrente aquel patrón.
A Legua Dreita
A camiñada pola Estrada de Castela fáiselles máis entretida. Nunha e noutra dirección, son moitos os viaxantes cos que coinciden. Uns fano a pé, os máis en cabalgadura ou guiando carros cargados e baleiros. Xateiros, vestidos co amplo blusón de mahón e fina aguillada na man, conducen animais cara a estación de Laxosa con destino a Madrid. Arrieiros, con voces imperativas, guían mulas que tiran pesados carromatos e conducen longas reatas que portan sacas de sal, cántaros de aceite, barricas e pelellos de viño, teas e mantas de la.
Pasado San Cristovo de Chamoso e pouco antes de chegaren a Cabreiros, entre carromatos, dilixencias, xinetes, bestas de carga e camiñantes a pé, os nosos segadores distinguen ao lonxe un carro do país tirado por unha parella de bois xunguidos á mulida que veñen en dirección contraria. Guía a parella un rapaz alto e delgado que andará polos quince anos. En paralelo aos bois polo lateral da estrada, con aguillada na man que serve de bastón, un home tamén alto e de grande envergadura camiña pausadamente ao ritmo apracíbel que marcan os animais.
Pin da Fontenova
Conforme se van acercando, o mediafouz Vicente de Papín identifica a Pin da Fontenova e o seu fillo Domingo como os condutores deste carro:
—O demo, ¿que fan aquí os meus veciños da Fontenova? —Comenta en alto o de Papín ao tempo que se detén para sinalar o grupo de transportistas que se lles vén acercando. Todos fican sorprendidos e incrédulos. Mais, ao pouco comproban que, efectivamente, teñen diante dos ollos dous veciños da parroquia. Dun lado e do outro, maniféstanse amplos sorrisos que se transforman en voces de ledicia cando se deteñen na medio da estrada.
—Levamos unha cociña que compramos na Ferraxería de Laxosa. A Ramiro, o ferraxeiro, mándanllas en tren directamente da fábrica de Bilbao. Cando saímos de noite da Fontenova aínda non eran as tres. Os bois andan moi engorde e chegamos a Laxosa cando daban as nove. Ceibamos os bois mentres comían un bo feixe de herba que lles trouxemos no carro e despois cargamos a cociña. Évos moi pesada a condenada e menos mal que nos axudaron a subila tres mozos de Farnadeiros que andaban por alí mentres agardaban o tren correo para iren a Madrid como quintos. Xa vedes, aquí levamos a cociña no carro. Estabamos fartos de aguantar o fume da lareira e decidimos poñer unha destas bilbaínas. Funcionan moi ben e non vos afuman nada. Botan todo o fume pola cheminea e, polo visto, tamén gastan menos leña.
Mentres fala, Pedro de Pin vai levantando a manta de farrapos con que cobre a cociña en cuxo frontal figura unha placa coa lenda Sagardui Hijos:
—Mirade a prancha de aceiro con dous fogóns e as arandelas de diferente tamaño. Aquí, o depósito para quentar a auga. E aquí por diante, por esta porta pequena de arriba métese a leña. A cinza cae para abaixo e recóllese nestoutra porta. E esta porta grande é a do o forno —explica mentres llela abre e os segadores miran con admiración.
Pepín de Camporredondo é o máis sorprendido. Non entende como este móbel pode facer de cociña nas casas. Mentres observa o enxeño, acaricia a suavidade das bisagras e a barra recubertas de resplandecente latón amarelo. Sobrepoñéndose á súa timidez, exclama:
—Non pode ser que se faga o lume dentro dunha artesa.
—Ai, rapaz, cando regreses da sega vente pola Fontenova e verás como se fai o lume dentro desta artesa. —Con expresión de incredulidade, o neno encolleu os ombreiros con aceno de non entender nada. Pedro da Fontenova e Xosé do Costureiro son amigos desde a infancia. Como quintos compartiron destino na Segunda columna de Arapiles nos últimos tempos de Amadeo de Savoia. Posteriormente, na guerra carlista, foron enviados á fronte e, ao mando do xeneral Ramon Despujol i Dussay, participaron na toma da praza de Cantavieja, en Teruel. A amizade forxada na infancia acrecentouse no exército e desde aquela as dúas familias sempre se axudaron nos traballos das sementeiras, da sega e da matanza. Os dous foron precursores do progreso na contorna de Neira de Rei. A casa de Fontenova foi a primeira en instalar cociña bilbaína en substitución da tradicional lareira. Xosé do Costureiro tamén ten en mente facerse cunha destas cociñas económicas para a casa que comprou en Penarrubia hai nove anos. Pensa en Paca, a súa muller, metendo pequenas estelas de carballo por esa portiña pequena e xa imaxina as potas da comida fervendo sobre a prancha metálica. Pensa tamén nos fillos sentados en inverno arredor da mesa, detrás e aos lados. Ademais, esas cociñas son de aceiro e duran moitos anos e poderán servir para os netos e, ¿por que non?, tamén para os bisnetos.
Xantar en Laxosa
É a unha cando chegan a Laxosa. Afeitos como están a xantar antes desta hora, teñen fame. E debaixo dun frondoso carballo que hai na Aira do Monte, moi cerca da Estación, os segadores sentan á sombra cansos despois das catro horas que lles levou o traxecto desde Penarrubia. O atador Dositeo Sánchez acusa o esgotamento polo esforzo engadido que lle supuxo subir e baixar os montes que separan Teixeira de Abaixo de Penarrubia. Vicente de Papín saca o zoco e o carpín do pé dereito e observa con atención a pel da vixoca rebentada. Mentres tanto, todos van sacando do zurrón cadanseu pan de centeo do que cortan rebandas sobre as que uns asentan liscos de touciño fritido e outros cru, que cortan coas navallas de afiado gume. Pan e touciño non se desfán a dentadas antes de mastigar. A dentadas cómense as mazás e as filloas. O pan e a carne córtanse coa navalla e así xuntiños pan e compango lévanse a boca para mastigalos con calma. ¡Que ben sabe o pan co touciño! E vén o momento de desprender os cordeis das botas de viño que cada un levaba en bandoleira ao ombreiro. No seu interior, o licor denantes bailaba compasadamente ao ritmo dos camiñantes. Agora que o corpo reclama apagar a sede, os brazos esténdese apertando o fol, a mirada busca o saboroso fío rubio que sae pola punta negra do pichel mentres se abren os cobizosos beizos para recibir na lingua, entre os dentes, o líquido que, a pequenas papadas, pasa con deleitación pola gorxa seca. Lingua e padal comparten o agrado, que incita a saciar a apetencia. Torna a ledicia nos segadores. Volven as chanzas entre eles. Rematado o xantar, os mais deles estiran o corpo sobre a herba coa intención de botar unha relaxante soneca. Mais, Pepín de Camporredondo fica expectante a todo canto ocorre na contorna. Está desexoso, e á vez temeroso, de ver como é o tren. Segue con atención o boureo da xente que pasa polo camiño que conduce á Estación. Uns levan animais atados con corda. Outros guían carros cargados de mercadorías. Tamén constata a presenza de grupos de homes con fouciños e sacos ao lombo. Compañeiros de sega, pensa Pepín.
Billetes para a viaxe
O Maioral comunícalles que vai sacar os billetes para viaxar no tren até a estación de Arévalo, na provincia de Ávila: —Agardade. Vou sacar o billete colectivo. O tren chega ás dúas e media se non trae demora. Podemos seguir descansando aquí no tempo que falta para esa hora.
O desprazamento en tren resulta moi caro. Mais, a compañía Caminos de Hierro del Norte realiza descontos nas viaxes en terceira clase para os colectivos de segadores e xornaleiros do campo sempre que cada grupo supere o número de cinco persoas, como sucede neste caso.
—Ai, señor Xosé, ¿podo ir con vostede ver a Estación? —Demandou Pepín de Camporredondo. —Ven, neno. Claro que podes. —Respondeu compracente o Maioral.
3 comentarios en “<strong>Segadores a Castela (2)</strong>”
Gustame saber que hai interese por esa terra q nos viu nacer e medrar nela.
Moi bo traballo, grazas moitas grazas. Espero que haxa unha terceira parte.
Alucinante el detalle del relato